FALANDO DE HISTORIA NO PORTO DO SON

O pasado luns, convidados polos profesores Lois e Raúl, do departamento de historia do Instituto do Porto do Son, Xosé Manuel Núñez Seixas e eu compartimos parte da tarde cos alumnos de bacharelato dese centro. Lucía un sol de inverno, aínda que ía frío. Era unha alegría ver a ría luminosa, pechada cara o norte polo Monte Louro.

Dúas horas durou o encontro no que Núñez Seixas falou da participación de España na II Guerra Mundial e eu sobre o proceso de creación e construción dunha novela, a partir de documentos familiares e históricos.

antifascistas españois saúdan aos liberadores do campo de Mauthausen

Núñez explicou polo miúdo como soldados españois combateron na fronte do leste á beira dos exércitos de Hitler, mentres outros, os derrotados da República e exiliados, se integraban na resistencia francesa ou formaban parte de unidades militares aliadas, significando o feito de que fosen os tanques Guernica e Guadalajara os primeiros en entrar no París liberado. Tamén se falou de campos de concentración e de exterminio e, en particular, desa imaxe coñecida da liberación de Mauthausen, na que os españois antifascistas saúdan as forzas americanas cunha pancarta situada sobre a entrada do campo.

Eu falei da Noite Branca, de como as cartas de Alfredo escritas dende a fronte de Leningrado e a súa foto vestido co uniforme alemán, me levaron a escribir unha historia que procura unha dobre pescuda ou recuperación de memoria: a familiar e a histórica. Conteilles, tamén, da participación galega na División Española de Voluntarios, popularmente coñecida como División Azul, da que Alfredo formou parte, xunto con outros tres mil soldados procedentes de Galicia.

Chamoume a atención o interese con que todos seguiron as nosas intervencións, supoño que polo propio tema en si e, tamén, porque a participación española e galega nun conflito de tal magnitude segue sendo asunto pouco coñecido. Cando nós rematamos chegou a quenda deles e aínda mantivemos un coloquio que durou media hora e que só se interrompeu polo timbre que anunciaba o final do tempo. Núñez Seixas amosou unha serie de imaxes históricas entre as que me chamou a atención esta, na que se ve a un grupo de divisionarios logo dos combates de Mal Samoschje e Bol Samoschje, nos que as forzas do batallón Román axudaron a liberar unha unidade das SS cercada polos rusos. 

Dende aquí quixera dar as grazas a Lois, a Raúl, a David profesor de galego que tamén nos acompañou e aos sesenta alumnos e alumnas que nos fixeron vivir unha tarde moi especial.

Advertisement

POR LÓUZARA DA MAN DE FIZ VERGARA

Onte presentei A noite Branca en Sarria. Fun alá acollido por María e Xerardo, da asociación Ergueitos que, cada ano, convoca o premio de poesía que leva o nome de Fiz Vergara Vilariño, o poeta de Lóuzara. A presentación foi ben, acompañado da música interpretada por Miguel Pita ao piano, Olg Dwvelo ao clarinete e Hugo Rodríguez co violín. A alegría maior foi ver a Amara, ese sorriso claro no rostro escuro que chegou do sur. Ía frío e sentín saudade doutros días, en especial daquel que nos levou a camiñar polo roteiro do Fiz, descubrindo as paisaxes louzarís, da man de María e Xerardo. Pensei, entón, que estaría ben recuperar este artigo que segue, escrito hai dous anos, logo dun día decembro no que, tras a chuvia, percorremos con emoción ese mesmo camiño. As imaxes son xentileza do propio Xerardo Alvaredo.

Dende a primavera chamaban por nós as terras de Lóuzara, o territorio íntimo de Fiz Vergara Vilariño. Eran as dez da mañá do mércores 8 de decembro, cando saímos para Sarria. O día amencera con chuvascos e néboas e pensamos que a climatoloxía condicionaría a excursión. Agardaban por nós María Casar e Xerardo Alvaredo, activistas da Asociación Cultural Ergueitos e da memoria do Fiz.

O home en tránsito, de Álvaro de la Vega

Aínda chovía cando de Sarria marchamos para Samos e tamén cando subimos cara Aira Padrón, o lugar no que se sitúa a primeira das instalacións que forman parte do percorrido artístico-emocional do Fiz polo seu val xabreiro de Lóuzara. A néboa esfiañábase nas abas dos montes que circundan o val louzarín e, nese intre, deixou de chover. Ao longo das horas que durou o percorrido, o tempo foi coma unha paréntese entre orballos, un agasallo do día de decembro, coma se o alento do Fiz contivera a chuvisca e a brétema.

Maribel e Xerardo son fotógrafos e os dous souberon apreciar, gozar e retratar a limpeza da luz, as pingas acesas pendurando das pólas, as cores do outono serodio, a fermosura desa paraxe pola que transcorre, de fito en fito, o roteiro do poeta que tan ben cantou a súa paisaxe en versos fondamente humanos. Comentabamos, María e eu, que eles gardarían memoria do detalle percibido a través do obxectivo, mentres que nós abriamos moito os ollos para que nos entrase neles tanta natureza e tanta frescura.

Tambores de semieira, de Paco Pestana

Unha tras outra sucedíanse as pezas artísticas, sempre á beira dos versos do poeta. Cada peza dun artista: Xesús Otero Yglesias, Manuel Buciños, Primitivo Lareu, Álvaro de la Vega, Miguel Marcía, Violeta Bernardo, Mónica Alonso, Paco Boy, Fernando Yáñez, Daniel Caxigueiro, Manuel Caamaño, Eduardo Valiña e Paco Pestana. Cada peza unha sorpresa, unha emotiva interpretación do espacio e do instante e con elas, os poemas de Fiz Vergara Vilariño, debullando esta poética xeografía sentimental dun escritor que soubo conxugar o amor polo seu eido coa intensidade vivencial, dándolle aos versos o carácter de cántico vital do home.

Con Imelda e Irene, as irmás de Fiz, visitamos a casa e a Fonte da Cova, e estivemos no interior do muíño onde o poeta muiñeiro escribiu algún dos seus poemas: ¡Ai de min que me acho senlleiro,/ xunto ó vello muíño,/ a che tecer unha coroa de soños e lembranzas,/ e pan centeo da derradeira fornada!

Varios son os valores que se conxugan neste espacio presidido polo rumor

Pincheira de Augadalte

constante do río Lóuzara, espacio tan próximo a ese Courel que se intúe e ao Incio polo que as serras procuran a chaira. Sen dúbida, o primeiro é o natural, conxugado co etnográfico, universo de aldeas miméticas coa contorna, de camiños abertos entre arboredos, de lameiros e prados de recendo mineral, de suspiros de garza e exhibición de merlos acuáticos. Está logo a forza e a palabra do Fiz, o valor dos seus versos que agromaron no vizoso alento deste aire e desta terra, que expresaron o sentir do seu corazón. Integradas nelas as pezas escultóricas, cada unha interpretando un poema, cada unha integrándose nun medio singular: un outeiro, unha fervenza, un souto, unha fonte, a beira do río, a encrucillada. Hai que engadir o valor gastronómico, con produtos locais dos que Cunqueiro escribiría un tratado e Otero Pedrayo unha oda; e aínda o afectivo, perceptible a cada paso, ese afecto e ese entusiasmo cos que os membros de Ergueitos fixeron posible este proxecto, único no noso país, e que vén sendo coma unha aperta de amor.

Deixamos o paraíso de amor no vento mudo e despedímonos de novo en Sarria. Alí, e como convocada tamén ela ao abrazo, regresou a chuvia. 

A MIGRACIÓN DOS MASCATOS

Probablemente, a partir dos documentais de televisión, todos temos na memoria as imaxes dramáticas da migración dos ñus e das cebras, a través das sabanas do parque do Serengeti. Esta emigración circular, que move a centos de miles de individuos cara ao norte polo oeste e cara ao sur polo leste, á procura de pastos, ten o seu momento máis tráxico cando os ñus cruzan polos baos o río Mara. Neles, coa boca aberta, agardan os crocodilos.
Pero non son os ñus os únicos animais que emprenden migracións de miles de quilómetros. Velaí están as aves, nos seus ciclos de outono e primavera, procurando o clima mellor para a cría e para as invernadas.

imaxe tomada da páxina: Morus bassanus-es.wikipedia.org/wiki/Morus_bassanus

O mascato (Morus bassanus) é unha das aves que máis me gusta observar. Fascíname o seu voo poderoso, a súa cor branca que se destaca contra o ceo, ese deixarse caer en picado para procurar as presas. É tal o seu porte que, cando repousan sobre as augas e as vemos na distancia, podemos chegar a confundilas con cisnes. Pasoume iso unha vez diante do faro de Lariño.
Nesta época os mascatos voan cara ao norte, buscando as colonias de cría. Voan afastadas das costas, pero cando vén o temporal, como sucedeu estes días, procuran o amparo do litoral. O domingo pasado puiden ver varios miles moi preto da costa, buscando a protección do seo das ondas, pelexando contra
un vento que lles impedía manter a formación. Ese vento frontal que as esgota, é sen dúbida o maior perigo que afrontan na longa viaxe que as leva dende as costas africanas ata as illas e os cantís do norte.

Imaxe tomada da páxina: gl.wilipedia.org/wiki/mascato

Xa as vira o ano pasado, unha fin de semana de marzo. Daquela había forte temporal de mar, pero con pouco vento e podían manter as liñas da formación. Esta vez, cada unha zafaba como podía, pero era fermoso ver como, na mañá grisalla, brillaba o mar co escintileo branco dos seus corpos que contrastaba coa escuridade das ondas.
Hai parellas que non viaxan e permanecen connosco todo o ano. Teño invocado a súa presenza moitas veces nos versos que escribo. Agora, como mostra, este fragmento do poema “Balada do Homemar”, do libro Mar de lira:
…………………………………………
Bernaldo, o do riso dourado,
regresa cada tarde, pero nunca regresa,
que o seu alento é unha constancia de cons,
seu sangue un remuíño de argazos,
a súa ledicia unha vertixe de mascatos.
Regresa Bernaldo, pero nunca regresa,
que na boca do solpor el tende liñas de seda e palangres de soños
dende o leito da salga ata o aroma das rosas
que cada noite o acolle e no que nunca acouga.
………………………………………….

INMA DOVAL E O RAIO VERDE

Inma Doval vén de inaugurar nova exposición, titulada O raio verde, nos locais do Club do Mar da Coruña. Inma, artista que reside en Cecebre, vén desenvolvendo unha grande actividade nos últimos anos, tanto a nivel creativo, amosando ao público os seus proxectos individuais ou participando noutros colectivos, como a nivel de dinamización e participación, co colectivo ArTeu, fundado por ela e polo fotógrafo Xacobe Meléndrez Fassbender

Na casa que Maribel Longueira e eu temos en Lira, Carnota, pendurando na parede do noso cuarto, diante da cama, hai un gravado de Inma. Non se percibe nel o raio verde, probablemente porque outras son as cores e os tons do gravado. O que el nos amosa é unha paisaxe de mar, un remuíño de escumas no abalo da marea.

Lembro agora ese gravado que me acompaña cando alí me ergo e cando me deito, diante desta nova exposición de Inma. Nela o mar é algo constante e necesario, un fluxo de creación, unha atracción e unha paixón.

Neste raio verde, preséntanos unha colección de esculturas e pinturas que son a súa obra última. Xa vira eu parte das obras nunha exposición anterior que hai sete meses ofreceu nunha galería de Aveiro. Pero traballou arreo dende entón ata completar este universo marabilloso de cor e de emocións, este xogo sutil de ollares que se cruzan, olladas de améndoa ou como dicía Virginia Woolf na novela As ondas, ollos de pera.

O raio verde, a rosa verde do mar, que dicía Urbano Lugrís. Eu nunca o vin, malia buscalo en centos de solpores atlánticos. Ela si tivo a fortuna de velo un solpor no areal de Nemiña, da man de Elena Campbell. E fixo como di Manuel Antonio que debemos facer con ese brillo último:

E garda no teu peito o raio derradeiro

e xura coma un vello e andante cabaleiro,

defendelo ata a morte, coma un Santo Grial.

Hai cousas que só lle son ofrecidas aos seres inocentes: o Grial, unha aurora boreal, o raio verde. A Inma foille ofrecida a visión, e gardouna, e defendeu a súa lembranza coma un tesouro íntimo e único. Inma conservou dentro de si aquel lampo efémero e con xenerosidade hoxe nolo devolve aquí, nesta mostra que, como ela ben di, é o resultado da pescuda interior que supón, certamente, calquera acto de creación. Agora, cando nos fala del, invoca a W.J. Burroughs, Xulio Verne, Marie Rivière, Delphine e, por suposto, ao cineasta Eric Rohmer, que foi quen de recoller ese instante único no film de 1986, que leva, precisamente ese título.

Inma, nesta exposición, consegue a máxima expresividade coa utilización da cor. Gustave Moreau, o pintor, precursor e mestre de pintores, non ensinaba ningunha doutrina senón que forzaba aos seus alumnos a pintar con independencia e a procurar a técnica que fose máis axeitada ao seu temperamento. Desa escola saíron grandes creadores como Matisse, un dos artistas máis influentes na pintura posterior. Matisse e a utilización da cor, ou Gauguin e a súa liberdade de cor e de formas, son referencias cando falamos da liberación do temperamento e do instinto persoal. Para min que a obra de Inma Doval, en particular a que forma parte deste raio verde, debería encadrase dentro desa corrente artística. 

Para os fauvistas o cadro debía ser expresión. Tamén para o expresionismo alemán, pero coido que non podemos considerar a obra de Inma vinculada a este movemento, aínda que tamén nela tiña unha grande importancia a expresión do sentimento, pero este estaba ligado a un certo pesimismo, a angustia existencial, a un sentido tráxico da vida

Non sucede isto en Inma. Como os artistas alemáns, ela distorsiona a realidade e pretende impactar ao espectador, pero válese, fundamentalmente da emoción, da relación plena coa natureza, dun sentido positivo da existencia. A súa capacidade de síntese e o seu sentido decorativo conéctana de novo cos fauvistas, no que a súa obra ten de canto á vida, de fábula, de mundo marabilloso e de esperanza. E iso sucede tanto coa súa pintura como coa súa escultura, velaí senón esa Teodora cunqueiriana, ser que agroma da máis fértil e fermosa mitoloxía mediterránea ou esa esfinxe do tempo, co enigma que supón observar a diferente expresión de cada un dos seus perfís. Ou o acougo debuxado no rostro da serea que escoita o canto do sereo, o home mariño atlántico do que nos fala Xurxo Souto, un sereo que interpreta tangos.

Estes cadros, estas esculturas, estimulan o mellor que hai en nós. A min suxeríronme unha sucesión de versos, emocións, imaxes e estados de ánimo que, quizais, compoñan un poema:

 O RAIO VERDE (A Inma Doval)

Arañeira de mar,

lampo de seda,

salouco de verán sucando escumas,

un ventre de coral

e un barco azul, papel verde e azul,

navegando un ombreiro

de sal e de alegría.

Clavícula de sol,

canle das illas,

ollada oval que acouga

e que respira.

Fecundo raio,

temporal,

cardume,

paraíso fugaz onde a serea dorme,

onde xermola a escama, a améndoa

e a ardentía.

Tona que acolle o canto do arroaz,

infinda e efémera sucesión das ondas

contra o areal dos días.

AMADA LIBERDADE E A VIDA XUNTOS.

Xa está nas librarías Amada liberdade as agardadas memorias de Fernando Pérez-Barreiro Nolla, publicadas por Edicións Xerais, que se complementan, no mesmo libro, cun texto de Teresa Barro titulado “A vida xuntos”.

Coñecín a Fernando no ano 2005, no último acto do congreso sobre Plácido Castro e o seu tempo. Foi el quen se me achegou, logo do recital que pechaba o congreso, na aula de cultura de Corcubión. Dende ese momento a nosa amizade no fixo máis que medrar, alimentándose de encontros aquí e de visitas a Londres primeiro e logo, a partir do ano 2008, a Lancaster. A conversa con el era algo emotivo, divertido, enriquecedor e eu sempre tiven a sensación de que con el descubría unha parte da historia de Galicia que aquí nunca se contara ben. Lembro, en particular, un longo paseo dende a casa que compartía con Teresa en Maida Vale ata a canle que atravesa Londres, espazo que moito lle gustaba, no que comprendín que camiñaba a carón de alguén que fora testemuña dunha parte importante dos acontecementos históricos da Galicia recente. Foron logo moitas as conversas que se sucederon, sobre todo porque contra o solpor, mentres Teresa e Maribel falaban de astroloxía ou desenvolvían sesións fotográficas, el eu camiñabamos ata un pub próximo á casa e alí sentados, el cun refresco e eu cunha pinta de Guinness, repasabamos a súa memoria e falabamos de poesía.

Moito de todo iso está nas memorias que el empezou a traballar antes do traslado a Lancaster. Dende o pasado familiar e a infancia, ata os días do IGADI, institución coa que colaborou intensamente e co entusiasmo que el poñía sempre nas cousas nas que cría. Tamén dese proceso de enfiar recordos, fomos testemuñas Maribel Longueira e máis eu.El falaba e Teresa tomaba nota, para deixar que logo fose el quen lle dese xeito ao torrente de lembranzas e de feitos convocados cada día. Pero ese fluír non era caótico. Traballaban de xeito sistemático, levando a orde que Fernando quería tivesen as memorias.

A literatura memorialista non é un xénero habitual nas nosas letras. Non sucede así no Reino Unido. Alí, a memoria de quen viviu con intensidade o seu tempo, atento, sobre todo, ao que acontece nas beiras, axuda a construír o ser colectivo e alimenta o sentimento de comunidade. Fernando, residente en Londres dende o ano 1963, gustaba moito dese estilo anglosaxón e, seguramente, esa é a pegada que se advirte en Amada liberdade. Ao cabo, o resultado é o compromiso dun home coa sociedade á que pertence e co seu tempo, ofrecendo un punto de vista subxectivo, pero intelixente, sobre o devir histórico.

Fernando non puido rematar de escribir as súas memorias. Traballou ata o que pensaba debía ser o último capítulo, que trataría sobre a súa relación coa poesía, para el algo esencial. A familia, en particular Teresa, acordaron non prescindir das sete páxinas que deixou escritas, engadindo algúns dos seus traballos sobre poetas e obras que amaba, textos difíciles de atopar, que amosan cal era a súa relación coa poesía. Por certo, o título Amada liberdade, provén dun verso de William Blake, un dos poetas que máis amaba e ao que lía días do seu pasamento.

Como complemento e, ás veces, como enriquecedor contrapunto, Teresa Barro conta en “A vida xuntos”, os anos de convivencia con el, as decisións, ás veces difíciles, que deberon adoptar, os amigos comúns, os traballos compartidos, os fillos, a reflexión sobre Galicia, o proxecto do Grupo Galego en Londres… Dúas vidas en comuñón vizosa e fértil, interrompida, abruptamente, o 4 de xaneiro de 2010.

No novo cemiterio de Lancaster, onde Fernando repousa, rodeado de árbores e de persoas de orixe polaco alí enterradas, unha lauda de pedra negra lembra: “Fernando Pérez-Barreiro Nolla, Ferrol 1931-Lancaster 2010. Cabaleiro galego”. Si, Fernando foi un cabaleiro e paladín desta Galicia que sempre ollou con amor e con espírito crítico. Ese amor e ese sentido crítico son unha das riquezas deste libro, para min, tan necesario.

 

ARAO DOS CONS

Calcúlase que son dez as parellas de arao dos cons que aniñan e crían en Galicia, principalmente nas illas Sisargas. A súa poboación minguou moito nas últimas décadas, sobre todo polo dano que sobre ela causaron mareas negras e limpezas de sentina en alta mar. No norte agrúpanse en colonias de milleiros de individuos e no inverno, sobre todo en xaneiro, moitos buscan refuxio contra os temporais voando cara o sur. As costas galegas son un dos destinos.

Arao dos cons. Debuxo de Carlos Silvar

Camiñando pola beirada é frecuente atopar algún cadáver. Unha vez atopei un morto e anelado, un día 5 de xaneiro, no areal de Carnota, preto da Boca do río. O anel pertencía ao British Museum. Envieillo e contestaron cunha carta que non sei por onde andará, na que me informaban da idade, lugar de procedencia e data en que se efectuara a colocación do anel na súa pata.

Arao morto en Porto Cubelo

Hoxe atopei outro morto, aboiando no mar, prendido a unha rede abandonada. Na beirada do Porto Cubelo, en Lira, alguén abandonou unha rede sobre as penedas. Unha parte desta caeu ao mar e prendeu no fondo. Nela enredou o arao que vin e que non puiden recoller, por estar prendido na rede.

Esta entrada podería estar vinculada coa de Fishernet. O abandono da actividade pesqueira, o desleixo co patrimonio que se perde e cos refugallos inútiles ciscados por portos, beiradas, nas penedas ou entre as silvas, non só é unha perda etnográfica senón que, como no caso que comento, supón, tamén unha trampa para a natureza.

Quizais convén lembrar, tamén, que a posta dunha parella de araos, é dun só ovo que chocan macho e femia durante 30 días. Esta información, así como o debuxo de Carlos Silvar, están sacados da Guía das aves de Galicia, publicada por Baía Edicións.

AS ENCHENTES DO MIÑO

Lembro, dende neno, que as grandes enchentes do Miño eran por xaneiro. Malia estar afeitos, os que formabamos parte del viviamos a chea de cada ano como un acontecemento que sempre daba para moita conversa, comparándoa coa de anos anteriores. Dende a casa de Oira medimos o caudal polo muíño do Cachón, situado diante dos Canos e que se ve dende as fiestras. Cando a auga cobre completamente a acea, sabemos que estamos diante dunha enchente singular, desas que quedan na lembranza. Algo así sucedeu este ano.

O Miño en Oira, 19/I/2013

Isto que segue é un fragmento do monólogo de María Luísa, na novela A noite branca, que fala desa memoria do río.

(…) Deulle por chover e non escampa. Eu tiña que lavar a roupa, pero con este tempo non seca e, ademais, quen se pon a lavar con este frío, se só con este aire que curta xa me doen os artellos das mans, imaxinade se as ando metendo na auga, co fría que está, que non sei se non conxelará de madrugada, e menos mal que non teño moito a que saír, non se me perde nada por aí, o único baixar xunto de vós, pero vindo aquí non me mollo, só boto un pé fóra da casa e xa estou. Non sei se vistes como vai o río. Estiven toda a mañá na fiestra mirando como baixa, xa chegou ao campo dos salesianos. Unha non se cansa nunca de ver pasar a auga. Vin como a corrente arrastraba unha árbore río abaixo, que non sei se cabería polos arcos da ponte vella de grande que era, así, con toda a ramallada aberta, se ata traía niños prendidos… Se non me queredes crer, alá vós, pero había niños, que eu ben que os vin… Ao meu Alfredo tamén lle gustaba mirar, pasaba horas ao pé da fiestra, fumando e coa ollada fixa na corrente, fixa non sei, que a corrente non para nunca, estaba alí, fumando e sen lle apartar o ollo, que se te quedas mirando fixamente á corrente, éntrache coma un mareo que non é que faga mal, é un mareo da vista, e hai un momento no que es ti quen se move, quen se vai, e non o río e cando te decatas, tes que te suxeitar ou pousar o corpo en algures, porque senon caes ao chan, mirade que poder ten ese engado e non o parece… Aparta esa pota do lume que se che vai queimar o que hai dentro… Estufado?… Xa me cheiraba a min… (…)

RIMBAUD EN POTAMOS

Hai un poema de Rimbaud do que sempre gustei, titúlase Sensation:

Par les soirs bleus d’été, j’irai dans le sentiers,

Picoté par les blés, fouler l’herbe menue:

Rêveur, j’en sentirai la fraîcheur á mes pieds.

Je laisserai le vent baigner ma tête nue.

Je ne parlerai pas, je ne penserai rien:

Mais l’amour infini me montera dans l’âme,

Et j’irei loin, bien loin, comme un bohémien,

Par la Nature, -hereux comme avec une femme.

 

Polas tardes azuis do estío, polo camiño irei,

Picado polos trigos, pisando a herba miúda,

Soñador eu sentirei a frescura nos meus pés.

E deixarei que o vento bañe a miña cabeza núa.

Non falarei, non pensarei:

Pero o amor infindo instalarase na miña alma,

E irei lonxe, moi lonxe, coma un bohemio,

Pola natureza –feliz como cunha muller-.

(A tradución é miña)

Moitas veces penso que ese poema quizais o acompañaría na súa viaxe á procura da aventura e da morte. Entre 1878 e 1880, viviu en Chipre, exercendo de capataz en traballos duros como as minas ou a construción da residencia de verán do gobernador. Segundo escribiu á familia, en Chipre non había nada que ver, agás un caos de rochas desprendidas, o río e o mar. Na illa agardou unha oportunidade, vivindo en Limassol. Cando o proxecto Fishernet, tivemos a sorte de visitar a illa. Os compañeiros chipriotas que participaban nel leváronnos unha tarde ao porto de Potamos, asegurando que alí estivera Arthur Rimbaud, mentres agardaba atopar un barco que o levase cara Oriente. Estas fotos de Lino Lema, amosan como é hoxe ese lugar no que quizais o poeta, que xa non o era, negociou prezo e condicións para fuxir navegando da illa.