MAZARICOS

No inverno, estamos afeitos a ver, na Boca do Río de Carnota, un bando numeroso de mazaricos curlís –zarapito real en castelán-, grandes e repoludos, co seu medio metro de alzada e o seu longo peteiro. Non é frecuente que esta especie se reproduza en Galicia, aínda que os datos apuntan a un incremento de individuos que permanecen connosco cando chega a primavera. O normal é que, finalizado o inverno, procuren outras xeografías e outros climas.

Porén, esta pasada fin de semana puidemos ver dous bandos no litoral de Lira, un de 40 individuos e outro de algo máis dunha ducia, o primeiro composto todo el por mazarico chiador, e o segundo por mazarico rabipinto, ambos os dous bastante máis cativos que o curlí. A este segundo grupo pertence os que se ven na fotografía tomada á caída da tarde do venres 26 de abril, no Ximprón, aínda que nela, por ser contraluz, non se distingue o ton dourado da plumaxe de verán.

Mazaricos no Ximprón. Fotografía Maribel Longueira

A presenza do mazarico debeu ser moi importante, non só no litoral, por máis que hoxe as guías así nolo presenten. Sería ave abundante nas brañas, zonas húmidas e searas dese territorio que as xentes de Muros e Carnota chaman “A montaña” e que hoxe son terras do concello de Mazaricos. Quizais a eses de terra dentro se refería Eduardo Pondal no seu poema, que ben lido podería ser metáfora dos tempos que vivimos:

Ouh mazarico, que cantas

no jungal vougo e sombrizo,

non ergas tan triste pranto,

non cantes máis, mazarico:

como fouce de ferro aguzada

mesmo na alma te sinto.

Antr’as espesas canizas

do angoeiro húmedo e frío,

non cantes máis, compañeiro,

compañeiro mazarico:

como fouce de ferro aguzada

mesmo na alma te sinto.

As esperanzas fallaron,

as alegrías fugiron,

o corazón ‘stá deserto…

Non cantes máis, mazarico:

como fouce de ferro aguzada

mesmo na alma te sinto.

Mazarico. Páxina clop.zonalibre.org

O mazarico ten o seu lugar no refraneiro do mar, tal e como o recolle Clodio González Pérez: Mazaricos na praia a cantar, os mariscos a aboiar. Tamén nos xogos infantís, como esta canción de descartar, recollida por M. Barrio e N. Rielo para o proxecto Orella Pendella, ditos, recitados e cancións infantís:

 

 

Pico, pico, mazarico,
¿quen che deu tan longo “pico”?
Deumo Deus e San Santiago
para picar o pan no agro
e piquei e repiquei,
cen milliños encontrei
e boteinos a moer
e os ratiños a comer
e agarrei un polo rabo
e boteino naquel cabo
e tamén agarrei outro
e boteino naquel souto
e vin de moita “prisa”
tocando a miña gaitiña
pero víronme os ladróns
e roubáronme os calzóns.

Na novela Purga, da escritora finlandesa Sofi Oksanen, traducida ao galego por Tuula Ahola e publicada pola editorial Rinoceronte, o personaxe de Aliida, unha estoniana que no transcorrer da súa vida padece a ocupación rusa, a alemá e de novo a rusa, muller moi supersticiosa, escoita coma un agoiro o mazarico que canta na extrema entre os pasteiros e o bosque.

Advertisement

RUBÉN DARÍO E ANTONIO LOBO ANTUNES

No ano 2006, na feira de Guadalajara, asistín a un encontro de Antonio Lobo Antunes cos seus lectores mexicanos. Alí contou a razón que o levara a ser escritor (os escritores sempre buscan unha razón para esa pulsión que senten e que non son quen de interpretar). Lembraba el os seráns de terror na selva, en Angola, durante a guerra colonial que desembocou no abril revolucionario. Todos as tardes, o exército insurxente, bombardeaba as posicións portuguesas con artillaría de máis potencia ca que eles posuían. Todos os seráns, no campamento reinaba o terror e sempre, o comandante convocaba aos oficiais á cabana onde se reunía o mando e, mentres arredor estouraban os obuses, líalles poemas. Os soldados admiraban aos seus oficiais que, sen medo aparente, escoitaban a lectura dun libro mentres a morte se estendía arredor. Lobo Antunes descubriu entón o valor da poesía e quixo ser poeta. El, como moitos outros narradores, di que non reunindo as calidades necesarias a tal fin, fíxose novelista.

Na volta coincidimos na viaxe. El viña enfermo do estómago e eu procurei axudalo, sobre todo no tránsito pola nova terminal de Barajas, ata a porta de embarque do voo a Lisboa. Falamos entón de literatura galega e, sobre todo, de Rosalía de Castro, á que coñece ben. Lembranza dese instante é un exemplar dedicado de Ontem nao te vi en Babilonia.

Na novela A noite branca, no peor momento do bombardeo da artillaría soviética, o alférez Casanueva, destinado na División Azul, recita a Rubén Darío baixo os bidueiros nos bosques de Pushkin. A situación está tomada da realidade e lembra a vivida por Lobo Antunes. Semella que a poesía contribúe a dar valor aos homes nos momentos máis críticos. Durante a viaxe que fixemos dende A Coruña a Novogorov e San Petersburgo, eu cumprín a promesa feita ao fillo de Casanueva, de ler este poema de Rubén Darío, que tantas veces recitara alá o seu pai en condicións agónicas. A fotografía, tomada por Maribel, corresponde a ese momento.

Yo fui un soldado que durmió en el lecho
de Cleopatra la reina. Su blancura
y su mirada astral y omnipotente.
Eso fue todo.

¡Oh mirada! ¡oh blancura! y oh, aquel lecho
en que estaba radiante la blancura!
¡Oh, la rosa marmórea omnipotente!
Eso fue todo.

Y crujió su espinazo por mi brazo;
y yo, liberto, hice olvidar a Antonio.
(¡Oh el lecho y la mirada y la blancura!)
Eso fue todo.

Yo, Rufo Galo, fui soldado y sangre
tuve de Galia, y la imperial becerra
me dio un minuto audaz de su capricho.
Eso fue todo.

¿Por qué en aquel espasmo las tenazas
de mis dedos de bronce no apretaron
el cuello de la blanca reina en brama?
Eso fue todo.

Yo fui llevado a Egipto. La cadena
tuve al pescuezo. Fui comido un día
por los perros. Mi nombre, Rufo Galo.
Eso fue todo.

MONFORTE E A CASA DE LEMOS

Aproveitando a viaxe a Monforte, Maribel e eu acordamos pasar a noite no Parador, antigo convento de San Vicente do Pino, situado no que fora castro Dactonio. Tocounos un cuarto nun dos ángulos do edificio, con dúas fiestras; visión de 180º sobre o val e, tamén, sobre a altiva torre da homenaxe, símbolo e lembranza da fortaleza dos condes de Lemos, casa que, coa de Andrade, compartiu un lugar preeminente na historia de Galicia. Aquí residiu Pedro Fernández de Castro, mecenas de Cervantes e López de Vega.

Á familia pertencían os irmáns Inés, Xohana e Fernando de Castro, os tres marcados pola infelicidade do seu destino. Inés casou en secreto co príncipe D. Pedro, fillo de Afonso IV de Portugal, o que supuxo a súa condena, xa que a intención do reino era que o herdeiro casase coa filla do rei de Castela. Inés foi asasinada mentres o home combatía nas terras do sur. A historia é cousa sabida: unha vez coroado rei, D. Pedro ordenou capturar aos asasinos, exhumou o corpo de Inés e sentouno á súa beira no trono, obrigando a toda a corte a lle besar as mans. Don Pedro e Dona Inés repousan xuntos no mosteiro de Alcobaça. Dona Xohana, dama de gran beleza, namorou a Pedro I de Castela, coñecido como o Cruel, quen casou con ela, abandonándoa logo da primeira noite de vodas. Xohana morreu de tristeza e os seus restos repousan na capela das reliquias reais da catedral compostelán. Fernando de Castro viviu intensamente as loitas entre Pedro I e os Trastamara. Caeu preso en Montiel, logo da morte a traizón do seu cuñado e rei D. Pedro. Xa liberado, marchou a Inglaterra, onde alí viviu ata o final dos seus días. Sobre a campa os amigos gravaron esta lenda: “Aquí xace a lealdade de España”. E a min isto faime lembrar a Fernando Pérez-Barreiro Nolla porque, como xa quedou escrito noutra entrada deste blog, na pedra negra da súa campa en Lancaster, figura a lenda: “Cabaleiro galego”. Cada un no seu sitio.

Torre homenaxe de Monforte, dende a fiestra do cuarto. Foto de Maribel Longueira

Góngora dedicou a Monforte un soneto no que recollía a impresión que lle causou a perspectiva contemplada dende a torre da homenaxe do que fora Castelo dos de Lemos:

¡Oh cuánto deste monte imperioso descubro!

Un mundo veo. Poco ha sido,

que seis orbes se ven en su divisa

E levaba razón Góngora, xa que dende esta altura é posible divisar a Serra do Courel e, polo sur, o perfil dos altos macizos ourensáns e o castelo de Castro Caldelas, e cara o norte e o leste toda esta terra cha, pola que descende o Cabe a se xuntar co Sil e da que Darío Xohán Cabana nos di que “ás veces quere parecer que andamos polo Bierzo; a chaira de Lemos é unha especie de illa no medio de Galicia”.

Dende a fiestra tamén viamos esta homenaxe a Lois Pereiro

Monforte e Lois Pereiro. Fotografía de Maribel Longueira

DA MAN DOS LIBREIROS

Dende a saída da novela A noite branca foi moi intensa a relación mantida cos libreiros do país. Máis de vinte participaron nos actos de presentación e promoción da novela. Quizais esta última fin de semana esa relación se incrementou. O venres pola tarde estiven en Gondomar, na libraría Libraida, espazo fermoso aberto ao parque, onde presentamos a novela a profesora de historia Rosa Pascual e eu. Compartimos tarde alí con outros amigos aos que facía tempo que non viamos, como Camiño Noia e Xulían Maure.

Con Rosa Pascual na libraría Libraida en Gondomar

O sábado tocou festa en Monforte. Alí recollín un dos premios Irmandade do libro, convocados pola Federación de libreiros de Galicia e que, este ano acadaron a XXII edición. Na opinión do xurado, A noite branca mereceu o recoñecemento de libro do ano 2012. Difícil explicar a alegría, a emoción e a honra que supuxo este premio.

Dándolle voltas á relación cos libreiros, cheguei á conclusión de que eles están na miña vida dende un tempo que coincide co da memoria. De cativo, todos os domingos, meu pai mercábame un “chiste” no local de Mary, na rúa de Santo Domingo e tamén de moi cativo, ía ata La viuda, nos xardíns do Pai Feixoo, en Ourense, para cambiar os cromos.

Premios Irmandade do libro. Monforte 2012

Coa adolescencia foron Tanco, La Región e algo despois a libraría de Clemente, na rúa do Progreso, onde podiamos atopar os libros prohibidos. Tamén en Tanco tiñan trastenda. Nela coñecín e fíxenme amigo do poeta Antón Tovar. En todo ese tempo só roubei un libro, foi A revolución de Marx de Althusser e sería por expiar a culpa, que decidín sacalo na novela Sombras no labirinto.

Hoxe manteño vinculación e relación coas librarías, particularmente coas que me son fisicamente próximas, como Sisargas, que é a nosa, a do barrio, que di Eva Veiga, pero tamén con outras, tanto da Coruña, como de Compostela ou de Ourense.

Vendo o venres Libraida, pero tamén, logo de visitar A lus do candi en Arteixol, Aira das letras en Allariz ou Biblos de Lugo, observo que hai un novo concepto, unha nova estética, máis próxima aos tempos que vivimos, establecementos que non precisan de tanto fondo editorial, pero que están rexentadas por moi bos profesionais.

PETRÓGLIFOS DE CARNOTA

Hai días, ao fío dunha xornada sobre patrimonio local, o alcalde, Moncho Noceda, anunciaba o inicio das xestións para poñer en valor tres dos principiais petróglifos con que conta o concello e dos que sabemos grazas, en boa medida, ao traballo de investigación e divulgación de José Cernadas, canteiro de profesión, arqueólogo por paixón.
Son moitos os petróglifos gravados nas laxes dos montes de Muros e Carnota, feitos por membros dunha mesma comunidade ancestral. Dos situados no territorio de Muros, quizais habería que salientar o da Laxe das Rodas ou o da Cova da Bruxa.
Os tres elixidos polos responsables do concello, son unha boa mostra da riqueza arqueolóxica agochada nos montes da contorna.

A Laxe da escrita

A Laxe da Escrita ofrece a singularidade deses barcos ben marcados e, tamén das cruces e nós gordianos, unhas veces integrados nun círculo e outras non. É esta unha laxe sobre a que se superpoñen imaxes gravadas en momentos diferentes da historia, sendo os círculos concéntricos e coviñas o substrato máis antigo. Sobre eles gravaríanse os barcos, probablemente no período Alto Medieval, representando as embarcacións dos invasores do norte e do sur que ancorarían as naves na Foz de Carnota. Descoñezo a orixe, período e significado das cruces e nós. Conviría, iso si, retirar o cartel situado á beira, colocado alí pola Fundación Arao, que nos conta, entre outras informacións inexactas, que os barcos son fenicios.
As Laxiñas é un petróglifo grande e complexo, no que destacan os círculos concéntricos, moitos con sucos de conexión e algúns gravados aproveitando o relevo da rocha, pero no

As Laxiñas

que tamén podemos atopar unha espada que nos axuda a datalo, algunha figura animal e moitas coviñas.
Pero na miña opinión, o conxunto máis singular é o que se atopa no outeiro do Filladuiro, sobre o Castro de Mallou. Na parte superior o gravado de seis círculos concéntricos con doce radios e coviñas arredor, quizais nos fai invocar ao sol. Pero algo máis abaixo está esa imaxe que Fernando Alonso Romero, Maribel Longueira e eu, decidimos definir como “enigma na pel da pedra”, que ese foi o título do libro que publicamos sobre el, na editorial Toxosoutos. Sempre dixen que a min esta imaxe faime evocar a Mater Gallaecia ou algún dos outros cadros de Luís Seoane, nos que o pintor traballa a figura feminina.

Círculos petróglifo O Filladuiro

Dende a liberdade que sempre invoco, eu interpreto o petróglifo do Outeiro do Filladuiro ou, como propón Gonzalo Navaza, Laxe da Afilladoira, como reprodución e representación esquemática dun destes seres anteriores á memoria, deusa da terra, señora da fertilidade que aparece no gravado cos seus atributos. Vexo aí a silueta de alguén, muller quizais, figura que o artista anónimo abstraeu dun xeito semellante a como o fará Seoane tantos séculos despois. Muller sobre pedra e habitando nela, con neno no colo que lle nace do ventre, ese baleiro central por debaixo do cal se sitúan os órganos relacionados coa reprodución e coa sexualidade. Á esquerda da figura, na parte inferior, un podomorfo, que semella indicar o xeito de acceder á laxe.

E as xentes en feituras figuradas
entre as pedras do mundo compoñendo
danzas xucundas, ritos de dominio.
Acaso estes tres últimos versos do soneto Petróglifo de Darío Xohán Cabana, sexan un bo xeito de rematar, porque neles aparecen recollidas todas as ideas que eu podería expresar e sabemos, que a poesía, é a única linguaxe que, ás veces, permite unha aproximación ao incomprensible ou inexplicable, como o é o petróglifo do Outeiro do Filladuiro.

O Filladuiro

Todas as imaxes son do amigo Lino Lema.

GALLEGUITA

 

Estamos en abril, por fin chegaron o sol e a luz. Unha tarde de abril, quizais como esta de hoxe, chegaría a Bos Aires a galeguiña do tango composto en 1924 por Horacio Petorossi (música) e Alfredo Navarrine (letra). Canción que, como todos os tangos, conta unha historia triste, neste caso adobiada co conflito da emigración e o afastamento da Terra e dos seres queridos. A min gústame esta versión de Libertad Lamarque, a cantante enfrontada a Eva Perón, o que a levou a cambiar de país, residindo en México ata a década dos setenta do século pasado.

FERVENZA DO XALLAS

Nunca antes viramos despenar a auga con tan arrebatada forza coma estes días pasados na fervenza do Xallas. A imaxe foi tomada polo amigo Xosé Luis Fernández (Carnicero), de Ourense, na tarde do xoves 28, esa na que tanta precipitación caeu en pouco tempo.

Fervenza do Xallas

Centos de visitantes, milleiros de fotografías, democratización da imaxe a través dos móbiles. Varios dos poemas que figuran na colección de poesía sobre o Monte Pindo, Versos no Olimpo, falan da fervenza. Non podo incluílos todos, así que van estes dous, un de Marilar Aleixandre e outro de Carlos Arias, dúas visións do monte, dúas referencias ao río e ao Cadoiro.

arde o Pindo

arden selvas e montes

arde o Cáucaso, o Osa e o Pindo

Metamorfoses, II, 224-225

nos días en que a cinza encontrou o limiar

da nosa lingua

os enxames de lagostas fuxiron

ao son da pandeirada de Nebra

as ás do deforme anxo de lume

bateron no Pindo

ardeu a pedra incombustíbel

escaravella a toupa de fogo

os seus túneles por baixo das árbores

plantadas pola man de meu pai

el volve morrer con cada árbore derrubada

eis a gadoupa do anxo esgazando a paisaxe

asinando nas mans, nas gorxas

nas casas onde non achou

as marcas do sangue

as fontes esqueceron os camiños

fundiuse o ouro do Sil

as sete bocas do Xallas ficaron baleiras

a auga subiu fervenza arriba

enguruñouse o Mar de Fóra

os peixes van escorrentados cara ás foxas abisais

os arroaces non ousan chimpar fronte a Rostro

as luras verten bagullas de tinta

 e os homes

os homes aínda xordos

ao que berra a voces

o monte queimado

Marilar Aleixandre (Madrid, 1947)

Mudanzas, Arte de Trobar, Pen Club de Galicia, 2007

 Reflexión da matrioska

A abra toma os reflexos do último sol.

As velas brancas pasan;

os motores xordos golpean moi lonxe o aire novo.

 

Para que este monte se chame Pindo na miña vida,

Francisco Arias González tivo que saltar a América en 1905,

fundar unha familia, romper amarras

e regresar mar por mar até ese mesmo Lugo

onde Manuel Iglesias e Teresa Rodríguez

volvían da fuxida.

Antes houbo silencios e palabras

que apareceron convertidas en paisaxes,

en crenzas sen orixe, en ritos familiares

cos que os nenos dormen cedo

e as cabras choutan sobre a noite

deixando sangue de estrela nas pisadas.

Non cheguei tarde; fun o primeiro

dos meus en dexergar esta pendente,

en ascender beira do Xallas en caída

para contemplar a claridade

descargada de crenzas e libre de respostas.

 

Nin Manuel, nin Teresa, nin Francisco

nin Asunción Varela, que nacera en Virvigueira

e volvera de ler periódicos en inglés

e compartir mesa en italiano –Pittsburg ás costas–,

souberon nunca

que había aquí un soporte para os pasos,

nin que os beixos que eu agardaba

se formaran nas bocas que os nomeaban

antes de que a palabra habitase a súa consciencia.

Tempo atrás; tempo de pais, de avós,

de aldeas e de pazos,

de traballo e de ruína. Sombras todas

que din a súa mensaxe nun poro ou nunha célula,

nun paso de nomes atados a unha lápida

ou a un verbo que se expresa

nos ecos indescifrábeis das liñas que se enlazan.

Irei á cova, xurei unha vez,

sen lembrar o sentido do propósito.

Morrerei lonxe, dixen, e dispúxenme

para levar a senda detrás da caída dos astros,

alá onde o Pindo,

Asunción, Francisco, Manuel e Teresa

forman un só nome, onde a terra

e os meus avós se confunden

na mesma encrucillada.

Entre as mans recollo a súa presenza.

Recíboa en luz, cando as brétemas

regresan coa marea,

cando os fogares abrazan a tardiña

primeira dunha soa humanidade.

 

Dilles aos seus ollos que non me busquen

nesta paraxe que abandono.

Nunca estiveron, nunca o Pindo que coñezo

irá aos espazos que habitaron.

Carlos Arias (Lugo, 1959)

 

 

RAYUELA

Celébrase estes días o 50 aniversario da publicación de Rayuela, a novela de Julio Cortázar, publicada en 1963 pola editorial Sudamericana. Daquela, o responsable das publicacións da editorial arxentina era Francisco Porrúa, galego de Corcubión emigrado cos seus pais a Comodoro Rivadavia en 1935.

Lembro a primeira lectura de Rayuela, o ir e vir de Oliveira entre as pontes do Sena, preguntándose se atoparía a Maga, esa muller que, co seu misterio, tanto me fascinou sempre. Rayuela ten, ademais, a singularidade de ser unha das poucas novelas que empezan cunha pregunta: “¿Encontraría a la Maga?“, que non é mal xeito de comezar.

Eu lina por primeira vez hai 35 anos, cumprindo o servizo militar en Tenerife. Logo, cando escribín o libro Respirar polo idioma (Os galegos e Julio Cortázar), publicado pola editorial Linteo, lina tres veces máis, as dúas últimas sen seguir a pauta que o autor establece ao principio, a última prescindindo das reflexións literarias de Morelli. Para min, hoxe, sobreviven con forza as historias de Oliveira e a Maga en París e as deste xunto con Talita e Traveler en Bos Aires.

No caderno de traballo de Cortázar, publicado por Ana María Barrenechea co título de Caderno de bitácora de Rayuela, Cortázar anotou o xeito de denominar o xogo en varias linguas. Alí figura a seguinte anotación: mariola (Galicia y Coruña). Como chegou a el este dato? Iso é cousa para a especulación. A min advertiume desa curiosidade Saúl Yurkievich, pouco antes de falecer en accidente de tráfico.

No ano 2006, na exposición organizada en Compostela para acoller o legado fotográfico e fílmico de Cortázar que hoxe está depositado no Centro Galego das Artes da Imaxe (CGAI), Pepe Mondelo retratounos a Aurora Bernárdez, a primeira muller de Cortázar, orixinaria da parroquia de Lago, en Maside; a Mariángeles Fernández, amiga cronopia que no Centro de Arte Moderna de Madrid mantén viva a memoria do escritor con numerosos talleres sobre a súa obra, e a min, os tres situados sobre unha alfombra na que debuxaran unha mariola, que non se ve na foto, pero que si estaba.

Con Aurora Bernárdez e Mariángeles Fernández. Compostela 2006

 

 

DOMINGOS DE ANDRADE

O pasado 11 de novembro cumpriuse 300 aniversario do pasamento do arquitecto Domingos de Andrade, nacido en Cee en 1639. Non houbo moita conmemoración, malia ser Andrade un arquitecto excepcional, que non só deseñou obras importantes que aínda hoxe nos acompañan e conmoven, senón que, ademais, transformou o xeito de ollar as cousas e indirectamente, polo afán dos párrocos en querer imitar a Berenguela, a torre barroca da catedral compostelá, modificou a paisaxe de Galicia.

Quen o lembrou e si celebrou, foi o Museo do Pobo Galego, producindo unha exposición da que foi comisario Manuel Vilar Álvarez. O edificio de San Domingos de Bonaval transformouse así en receptor da exposición e, ao tempo, parte principal dela, xa que son moitas as pegadas que Andrade deixou no edificio, dende a fachada, o claustro ou esa marabilla que e a tripla escaleira que remata no balcón que se abre á cidade.

Eu tiven o privilexio de participar nese proxecto, elaborando o guión do vídeo que acompañou á exposición. Sorprendido polo descoñecido que Domingos de Andrade é para tanta xente, tamén para algúns benqueridos amigos seguidores deste blog, ofrezo aquí o texto do guión, xa que o vídeo son incapaz de copialo. Tampouco non podo indicar o nome dos autores das imaxes tomadas de internet. Dicir que o vídeo realizado por ATEC Crative Solutions, foi dirixido por Zaira Barcia Boullosa e Tania Pérez Arribas.

DOMINGOS DE ANDRADE, Excelencia do barroco

Durante os séculos XVI e XVII, algunhas autoridades eclesiásticas cuestionaron a predicación en Hispania de Santiago Cebedeo, así como que estivese enterrado en Compostela. Daquela, intentouse anular a consideración de Patrón de España do Apóstolo. O Cabido compostelá, reaccionou procurando darlle á catedral unha nova e fastuosa imaxe que amosase ao mundo a importancia do santuario xacobeo, propagando a idea dun patrón único das Españas.

O Papa Urbano VIII ratificará a condición de Compostela como lugar principal da cristiandade, instaurando a cerimonia da ofrenda ao Apóstolo. Iníciase, entón, un período de mudanzas na catedral e na cidade.

Son os días do esplendor barroco, coa súa vocación ornamental e perspectiva escenográfica. Novas construcións substitúen os pazos medievais e casas de madeira, transformando a cidade na urbe de pedra que hoxe permanece. Tamén a catedral vive reformas. Baixo os auspicios do arcebispo Antonio de Monroy, a inspiración do cóengo fabriqueiro José Vega y Verdugo e a colaboración da primeira xeración de arquitectos galegos formados arredor da escola taller catedralicia e da de San Martín Pinario, o templo substitúe o aspecto orixinal de fortaleza polo maxestoso e espiritual que hoxe coñecemos. Entre os arquitectos, destaca a figura de Domingos de Andrade.

Fillo de Domingos López de Andrade e da súa segunda muller, Alberta López, Domingos nace en Cee en 1639, no seo dunha familia de orixe fidalga e posición acomodada.

En 1654 figura matriculado na facultade de Artes da universidade compostelá, aínda que en 1655 aparece inscrito na carreira de Canons e Leis.

O 20 de decembro de 1659, en Corcubión, bautiza o seu primeiro fillo, que tamén o é de Isabel Areas Canosa, coa que casa en 1662, poucos días antes do nacemento do segundo. O matrimonio terá 11 fillos, dos que só 5 chegarán á idade adulta.

Para entón xa traballa na catedral, participando con Bernardo Cabreira e Francisco Antes na construción do novo altar maior. O seu nome aparece relacionado por primeira vez nos libros de fábrica en 1665, cando con Lucas Serrano asina o contrato para a construción do tabernáculo do altar maior.

Ata 1674 colabora con Juan de la Peña Toro, mestre de obras de carpintería e de cantaría da catedral. Con el viaxa por Galicia e aprende o oficio de arquitecto, sucedéndoo logo da súa morte. Como mestre, Domingos de Andrade formará a ilustres arquitectos, como Jerónimo Patiño, Miguel de Romay, Simón Rodríguez, Fernando de las Casas Novoa ou Lucas Caaveiro.

Otero Pedrayo refírese aos arquitectos dese tempo: Os nomes dos arquitectos galegos desta época son ben coñecidos: Domingo de Andrade, Fernando das Casas e Novoa, Simón Rodríguez, Sarela… Eles dispuxeron os grandes espacios onde calquera relevo anima a severidade, guiaron as seivas arquitéctonicas pola árbore das columnas para facela estalar en froitas e flores, nas esperanzadas xemas das cúpulas, nos gromos dos pináculos, na vivente curva das liñas”.

Andrade traballa por toda Galicia, dirixindo obras en edificios relixiosos, civís e militares. Cómpre destacar as executadas na catedral de Lugo, no mosteiro de Sobrado dos Monxes ou na capela do Santo Cristo de Ourense.

Atribúeselle a construción do baldaquino da igrexa de Oseira, semellante ao da catedral compostelá. Cando, logo da desamortización, as autoridades deciden trasladalo a Madrid, prodúcese unha revolta popular na que falecen sete persoas, abatidas por disparos da garda civil. Eduardo Blanco Amor recollerá estes feitos na novela Xente ao lonxe.

Pero será en Compostela onde Domingos de Andrade desenvolverá o seu traballo principal e onde o seu xenio creativo acadará a máxima expresión. Na catedral participa na construción da nova sancristía, que despois será Capela do Pilar e do Pórtico Real, así como na reforma da capela do Espírito Santo e da parte superior da Porta Santa.

A súa obra cimeira é o deseño e construción da Torre do Reloxo. Otero Pedrayo dedicoulle un poema que comeza así: Torre viva, lanzal e sorridente, / dona da lei das horas fuxidías, / es ao correr dos días / vago alciprés e pino verdescente.

Torre da Berenguela ou do reloxo

Coa torre, Andrade non só consegue construír un contraforte que asegura todo o edificio, senón que nela vai expresar libremente a súa linguaxe estética e decorativa con froitas, motivos militares e xacobeos, simetrías, luces e formas.

A Torre crea un sentido de transcendencia, facendo máis pequeno o mundo e máis próximo o ceo. Imitada en moitos templos parroquiais, pódese afirmar que a influenza de Andrade transforma a paisaxe, coa integración nesta dos campanarios barrocos.

Ela e as outras torres barrocas da catedral son vistas polos peregrinos dende lonxe, provocando neles a emoción de sentir cumprido o soño que un día os fixo partir respondendo a unha chamada espiritual, unha ilusión, unha esperanza.

En Compostela, Andrade constrúe edificios para vivenda, velaí a Casa da Parra, a da Conga, ambas na Quintana, ou a do actual número 16 da rúa Nova; traballa para institucións como o Hospital Real, a Universidade ou o concello, deseñando planos e intervindo na construción de edificios públicos como o da Carnicería.

Deseña os retablos de San Paio de Antealtares e de Santa Clara. Pero onde realiza unha das intervencións máis singulares é no convento de San Domingos de Bonaval.

Amais da fachada principal e de tres panos do claustro, Andrade é o autor desa peza fermosa e única formada polas escaleiras que deben comunicar os cuartos dun e outro lenzo do claustro.

Escaleira de San Domingos de Bonaval

Falando dos vestixios que o convento garda de Andrade, Murguía escribiu: Entre todos e como o primeiro a tripla escaleira de caracol, oxival e emprazada na torre construída con tal obxecto. Famosa entre o vulgo, merece tamén atención preferente, pois non hai dúbida de que se labrou a un tempo para dar ingreso aos cuartos superiores do convento e como vixía.

Bucle funcional que xoga ás simetrías, a singularidade da escaleira vai máis alá da estética e do criterio innovador do seu deseño. Dende o balcón no que remata, Andrade suxírenos un cambio de perspectiva, un novo xeito de mirar e de ver, xa que, ata entón, a visión da paisaxe procurábase dende o interior da cidade, pero agora, esta transfórmase en centro e referencia visual.

Domingos de Andrade tamén deixou obra escrita. Nela sobresae o tratado: Excelencias, Antigüedad y Nobleza de la Arquitectura, publicado no ano 1695, no que reivindica o papel do arquitecto:

“Mas digo que à los Maestros de Arquitectura, pertenece dar forma, traza, y disposición en las obras, como en los palacios, y casas tocale disponer salas, dormitorios, puertas, ventanas, y las mas piezas convenientes, y escoger, y eligir materiales; porque à los oficiales, solo les toca trabaxar, conforme lo manda el Maestro; luego el q hizo esto, con razon, le llamaremos Maestro, y Arquitecto”.

En 1699, viúvo, Andrade solicita o ingreso na orde sacerdotal. Tras unha longa enfermidade, falece o 12 de novembro de 2012, na súa casa do Pombal. Os seus restos repousan na Capela da Concepción da catedral compostelá á que lle dedicou a vida.

Sen Domingos de Andrade non sería posible o mellor e máis senlleiro do barroco galego, opinaba Mayán, e Gonzalo Torrente Ballester consideraba que o seu espírito debía sorrir coma un anxo.

Especializado no deseño e escenificación de festas, empregando fogos de artificio, destacou no seu tempo o catafalco conmemorativo da morte de María Luísa de Orleáns, consorte do rei Carlos I, ou a celebración, ao ano seguinte, da chegada a Compostela de Mariana de Neoburg, casada por poderes co rei.

Museo do pobo galego

Francisco X. Fernández Naval. 2012

XELA ARIAS

En novembro cumpriranse o décimo cabodano do pasamento de Xela Arias, a poeta e tradutora nacida en Lugo e que viviu boa parte da súa vida en Vigo, vinculada profesionalmente a Edicións Xerais. Coñecémonos, aínda que non mantivemos unha relación intensa. Que eu lembre, falamos unicamente dúas veces, pero tiven a honra e a sorte de presentala nun recital co que o PEN Blub de Galicia celebrou en Compostela o día Internacional da poesía, penso que no ano 2001. Tamén tiven o pracer de ler a súa obra, en particular aquel Tigres coma cabalos, que tanto impacto causou no noso panorama literario no ano 1990 e Intempériome, publicado por Espiral Maior o mesmo ano da súa morte.

Neste segundo libro está un poema que nos deu pé para conversar sobre os corvos mariños. Daquela eu pedíralle autorización para incluílo nunha colección de poemas sobre paxaros que, finalmente, converteuse nun deses proxectos que van quedando arrombados sobre as dunas dos días. Estes días lembreime moito dela, así que, en lembranza e homenaxe, velaí vai aquel poema, acompañado desas fotografías de Maribel Longueira, tomadas na Boca do Río, alá onde se xuntan o Vadebois e o Laradas, antes de se atopar co mar:

Corvo mariño na Boca do Río.1

Non me conteño,

non me conteño e abato

os cormoráns contra das rochas.

Non

me

conteño

e abato

rochas e cormoráns e abatibles e contidos.

E asómbraste

logo

observando, observando

se os farrapos che corresponden.

Pois se non me conteño…

era sobredose de inferno de contidos,

e abatibles,

e rochas,

e cormoráns inmensos.