Envío do meu amigo Eustaquio, sempre ao día na cousa das músicas.
Fanfarria Taquikardia – Procesión Herexe (A las barricadas / Coche fantástico)
“Galiza, Outono 2013. Chovía, como non. Non había neve aínda, pero si castañas e porco. Preguntáronnos si podíamos tocar nunha procesión. ¿Qué é iso? ¿Qué se toca nunha procesión? O que queirades… dixeronnos. E asi foi. Fin”.
Esta iniciativa responderá, digo eu, ao novo espírito integrador e dialogante do Papa Francisco. Ademais, dende que chegou onde chegou, o seu equipo, o club do que é socio, San Lorenzo de Almagro, tamén equipo de tantos galegos, mantense de primeiro no torneo de apertura. Para o meu amigo Jorge Omar, tamén socio e seareiro do San Lorenzo, a cousa non deixa de ter o seu aquel e, se cadra, hai algo milagreiro en todo iso. Convén estar atentos.
En case todas as entrevistas concedidas onte, tras saber da concesión do premio Cervantes, Elena Poniatowska lembra ao seu amigo Carlos Monsiváis e recoñece o moito que o bota en falta. Compañeiro e amigo íntimo dende que se coñeceron en 1957, a súa foi a amizade intelixente de dúas persoas críticas coa realidade do país no que viven e ao que aman ata a dor.
Eu souben de Monsiváis a primeira vez que fun á Feira de Guadalajara, no ano 2006. Naquela edición fóralle concedido o Premio FIL, entregado no acto de inauguraciónda feira, correspondéndolle a el o discurso de apertura. Por aqueles días, finais de novembro, México vivía unha circunstancia especial, xa que, dalgún xeito, contaba con tres presidentes, Vicente Fox, que vivía os últimos días no cargo, Felipe Calderón que tomaría posesión o 1 de decembro e López Obrador, candidado da esquerda que denunciaba unha grande conspiración e fraude electoral que lle arrebatara un triunfo que se producira nas urnas e se autoproclamaba presidente. Carlos Monsiváis, unha das conciencias críticas de México, falou con ironía e intelixencia desa circunstancia histórica delirante, que xa se preguntaba el: para que escribir novelas, se a realidade de México é unha colección de novelas? Por iso, por novelar, el escribía crónicas.
Sorprendeume entón ver como os adolescentes perseguían polos corredores da feira a Carlos e a outro amigo, tamén premio Cervantes no ano 2009, chamándolles mestres e pedíndolles un autógrafo nalgún dos seus libros. Só para deixar constancia do que é a FIL de Guadalajara, dicir que aquel día, na mesa presidencial estaban sentados: Nadine Gordimer, Carlos Fuentes, Gabriel García Márquez, José Saramago, Carlos Monsiváis e José Emilio Pacheco. Ese ano a cultura convidada era Andalucía e na mesa, xunto coas autoridades mexicanas tamén estaban o Príncipe de Asturias e Chaves, daquela presidente andaluz.
O día 19 de xuño de 2010, Maribel e eu fomos testemuñas da preocupación de Elena pola vida de Monsiváis, que faleceu ese mesmo día, o seguinte ao pasamento de Saramago, de quen tamén falamos con Elena. Neste artigo que segue, breve crónica daquela viaxe mexicana, fálase diso. Publicado ao regreso en La Voz de Galicia, déixovolo con todo o cariño agora aquí.
MÉXICO
-BREVE CRÓNICA DUNHA VIAXE A UNHA REALIDADE AFASTADA E PRÓXIMA-
Dende hai catorce anos, Zamora de Michoacán, en México, convértese no epicentro de algo absolutamente marabilloso. O encontro de decenas de poetas de máis dunha ducia de países, as súas voces e os seus versos, fan pensar que outro mundo é posible, que as palabras aínda teñen un valor orixinal e humano, que hai forzas invisibles cunha capacidade de transformación insospeitada, pero certa. Roberto Resendiz Carmona, que fai real esta miraxe, fala de encontro de poetas, non de poesía, xa que para el, a forza está nas persoas e a poesía, como elemento transformador, é consecuencia do traballo, creatividade e corazón do poeta, ese ser que nunca calará aínda que o linchen, di el, habitante dun estado tantas veces convulsionado pola violencia.
Para nós, México resulta un país próximo e afastado ao tempo. A música e o cine fixeron que todos levemos dentro algo del. Na capital, no DF como lle din alí, hai un centro galego con máis de 5000 socios familiares, propietario dun edificio fermoso no centro da colonia Roma e de instalacións recreativas fóra da cidade.
Emigración e exilio tamén aquí buscaron un destino. Hoxe, como o resto dos países hispanoamericanos, México celebra os douscentos anos da independencia e, no seu caso, o centenario da revolución. No colexio de San Ildefonso, fermoso edificio hoxe transformado en centro cultural con murais de Orozco, unha exposición analiza a relación do cine co proceso revolucionario e o xeito que tivo de contalo. É unha mostra singular, ben deseñada, con moita información, na que Galicia ten presencia propia a través da figura de Carlos Velo, director da película Pedro Páramo, con cartel anunciador que xa vemos exposto na primeira sala.
Na libraría El Péndulo da colonia Rosada, recitamos versos en compañía doutros poetas tamén participantes no encontro zamorano. Resoa nese ámbito o galego e, sobre todo, os versos de Luisa Villalta, a quen rendemos homenaxe e con quen proclamamos que a “amizade ten flor que rebenta nas paredes”.
Ábrenos a porta da súa casa Elena Poniatowska, quen recibira o pasado ano o premio de Escritora Galega Universal, que cada ano concede a Asociación de Escritores en Lingua Galega. Con ela falamos de Compostela e de Fisterra, de José Saramago falecido o día anterior. Será ela quen nos informe da longa e penosa enfermidade de Carlos Monsiváis, o amigo, o irmán entrañable. Será ela quen primeiro se presentará na capela ardente do cronista de México, que falecerá a mesma tarde do noso encontro. Será ela quen fará a primeira quenda de loito e de dor na capela ardente instalada no Centro de Bellas Artes. Sentados no salón da súa casa, vemos como entran e saen do xardín os colibrís, un mundo de brillos semellante a esa manta coas cores do arco da vella que o músico Horacio Franco depositou sobre o cadaleito do escritor.
Monsiváis era a voz crítica de México. Inventor dun xeito particular de facer crónica, ollaba cada día a realidade do país cun xeito intelixente, transversal e lúcido de ver e de dicir, dun xeito que só permite o amor. A despedida dos seus restos transformouse nunha manifestación multitudinaria e espontánea de dor e de esperanza, na que se confundían os berros de: Viva Carlos Monsiváis! e Viva México! Na escaleira de Bellas Artes quedaban milleiros de rosas brancas que a xente procuraba. Na realidade diaria do país queda un baleiro difícil de encher porque, como recoñecía Elena, estrañarase ao Monsiváis humanista, ao de todos os días, pero tamén ao Monsiváis do gran sentido do humor.
Un día Doris Lessing, dous despois Elena Poniatowska, a morte e a vida, oscilando sempre. A alegría que sentimos nesta casa polo premio outorgado hoxe a Elena, é moi grande. Ela é persoa moi querida para nós. Con ela pasamos días fermosos, en Galicia e en México.
Hai pouco, un serán, collín o autobús para a casa na praza de Vigo. Sentei á beira dun home que sostiña na man unha bolsa da FNAC. Cando o bus se puxo en marcha, sacou de dentro un libro. Era Leonora, de Elena. Observei como o folleaba e como se detiña de cando en vez para ler unha frase ou un parágrafo. Emocionoume a súa emoción e díxenlle que a coñecía. Preguntoume se mantiña contacto con ela e respondinlle que si, por correo electrónico. Pediume entón que lle dixera, de parte dun lector coruñés, que moito lle agradecía os seus libros. En canto cheguei á casa transmitín a mensaxe, aos poucos días recibía un correo dela no que informaba que os médicos lle prohibían manter correspondencia e participar en actos, pero non deixar de escribir. Cousas do corazón.
Como celebración e homenaxe, engado aquí o artigo que escribín no regreso da viaxe que fixemos a Fisterra. Mañá será o tempo da crónica do xantar na súa casa no DF. Na foto, Alexandre Nerium explícalle o funcionamento da rede do xeito, durante a visita que fixemos ao Centro de Interpretación da Pesca no Castelo de San Carlos en Fisterra.
CON ELENA PONIATOWSKA EN FISTERRA
Hai na literatura mulleres, en aparencia fráxiles, capaces de librar batallas que semellan imposibles, valentes na denuncia da inxustiza, comprometidas cos desfavorecidos, consecuentes ata o extremo nos seus principios, insubornables, que nos fan tremer cos seus libros e tamén coa súa voz, co seu discurso coherente e limpo no que as palabras brillan no seu significado orixinal, sen manipulación e sen engano, coma rosas ou papoulas nun campo ermo. Penso en Nadine Gordimer, premio nobel sudafricana, capaz de desentrañar os paradoxos que condicionan a moral do mundo e advertir o engano que habitamos, ou en Elena Poniatowska, a escritora mexicana que tivemos a sorte de recibir en Galicia estes días pasados, convidada pola Asociación de Escritores en Lingua Galega (AELG), que quixo recoñecer a súa literatura e o seu compromiso, coa concesión do premio de Escritora Galega Universal.
Nacida en París pero residente en México dende nova, sabiamos da súa obra, de como a súa escrita se puxo sempre do lado dos excluídos, narrando a traxedia, denunciando o abandono, combatendo a corrupción; literatura construída cun estilo persoal no que a crónica dos feitos narrada a través de centos de perspectivas diferentes ofrece a riqueza das olladas múltiples e constrúe un todo que se alimenta da diversidade, exactamente como a vida. Falo de libros como a Noche de Tlatelolco ou Nada Nadie –las voces del temblor-, o primeiro sobre a represión do movemento estudantil polo exército e a policía en 1968 no Zócalo da capital, tamén denominada Praza das Tres Culturas; o segundo unha enorme crónica da traxedia que provocou no Distrito Federal o terremoto dos días 19 e 20 de setembro de 1985 e da corrupción que a catástrofe desenmascarou.
O pasado sábado tivemos a sorte e o privilexio de guiala nunha visita a Fisterra, excursión na que tamén participou o seu fillo Felipe, compañeiro habitual nas súas viaxes polo mundo.
A primeira parada do itinerario foi o dolmen da Pedra da Arca en Baíñas, por lles ofrecer unha mostra da cultura megalítica que nunca antes viran. Preparaban os tractores os campos para a sementeira do millo e observando a terra aberta e húmida, Elena, afeita a outras paisaxes, advertíanos sobre a condición fértil do eidos, afirmando que vendo esa terra tan negra daba gaña de comela, e dicíao ela, que sabe do sabor do po e dos cascallos –concreto lle din alá-, por ter percorrido os lugares da traxedia cando o terremoto, ela que falou entón dos “dentes de extraer o amor, dentes nos que reflicten as chispas luminosas do día”, dentes que comían a pedra e o cemento abrindo toupeiras polas que chegar ata os vivos e ata os mortos.
En Fisterra agardaba por nós ese cabaleiro do mar que é Alexandre Nerium, poeta que amosa o pequeno museo da pesca que alberga o castelo de San Carlos. Conta Alexandre con tanto amor as técnicas da pesca do seu mar, explica con tanta claridade as expresións mariñeiras: augas tintas, encarnar, xeito ou ardentía, que o seu dicir vén sendo coma un longo poema, cadencioso e rítmico. Así o percibiu Elena, que anotaba conceptos coma bourel, corno da brétema, deriva ou encascado. “¿Como se llaman las cajitas de red y de madera con que pescan el pulpo?” Preguntou na hora do xantar, anotando “nasa” no seu caderno vermello.
“Fisterra, el fin del mundo” repetía observando o horizonte dende o promontorio do cabo. Conteille que alí estivera Borges, xa cego, que percibiu a grandeza e a dimensión daquel espazo polo baleiro que intuíu no aire, segundo conta María Esther Vázquez, a súa compañeira naquel periplo por Galicia. Porén, advertimos axiña que Elena conmóvese máis coas cousas pequenas e cotiáns que co mito e coa inmensidade. Se queren axudar planten unha flor, escribiu algunha vez, reparando agora en canta flor se lle ofrecía e, malia a nosa explicación de que non é así todo o ano, de que temos outono de cores e inverno de sombras pero sen floración, chegou á conclusión de que Galicia é un país de flores. Quizais por iso, aos escritores que traducimos os seus relatos recollidos no libro A filla do filósofo, publicado pola editorial Galaxia, nos deixou unha nota na que di: “En México todo vai mal e vostedes agasalláronme unha semana que é unha tregua, un espazo branco e luminoso no túnel, unha magnolia ou unha camelia desas que se alcanzan coa man e que eu vexo tan afastadas…”. Galicia un país de flores, unha metáfora, non estaría mal convencérmonos desa posibilidade.
O día 1 deste mes foi o primeiro cabodano do pasamento do escritor Agustín García Calvo (Zamora 1926 – 2012). O meu amigo Xavier Bermúdez envíame este texto, quizais o último ou un dos últimos que escribiu García Calvo e que circulou estes días pola rede, supoño que conmemorando a data con esta lembranza del:
“No me queda por hoy más que recordaros, contra la general creencia, que no está demostrado que se muera uno del todo y por siempre, y que acaso, sólo acaso, mi muerte no sea completa. Así como el hablar con los muertos, sobre todo con los antiguos, como mi oficio de filólogo y el deleite que en ello encuentro me han acostumbrado, los ha de algún modo resucitado a ellos y rescatado a mí de este sin vivir cotidiano, así ese pueblo desconocido y sin fin, como el Universo mismo cuya infinitud indómita, aunque ya se las apañarán para intentar domesticarla, los propios científicos del momento no han podido por menos de reconocer estos días, será el artífice de mi resurrección.
Una resurrección que no será la de la Persona de Agustín García Calvo, no, ese no.
Resucitaré en cambio simplemente yo, el que ahora os habla por escrito, y que habita en las carnes de aquel.
Y resucitaré cada vez que alguien me traiga a la vida de recobrar mis palabras y de seguir diciendo NO.
Y esa duda de mi muerte me trae al menos alivio para esta pena de habitar entre los vivosmuertos en el entretanto. “
E eu non podo deixar de sentir consolo e alborozo ao saber que el, que xa conversara cos mortos e polo tanto sabía cal era o ámbito mestizo de isoglosas, entre este mundo e o outro, segue comunicándose connosco e dicindo ese NON contra todo o ruín e perverso que nos acontece. Xavier e Manane Rodríguez foron, e seguen sendo, moi amigos de Isabelita e de Agustín. Velaí os catro, anos atrás, nesta imaxe:
Agustín con Isabel, Xavier e Manane
Neste sitio http://bauldetrompetillas.creacicle.com/ pódense escoitar as conversas que Agustín e Xavier mantiveron nos días nos que Xavier presentaba en Radio 3 o seu programa sobre Pensamento, ao que Agustín acudía cada semana, alá polo ano 1988. Resulta exemplar ese conversar intelixente que se abre aos oíntes, que chaman e interveñen en directo.
Pedinlle permiso a Xavier para contar aquí que el, cada mañá, dende hai anos, dedica un tempo a recitar poemas de Agustín, procurando que o dicir, a cadencia, o son, a música, respondan á idea creadora do autor, afeito a levar a cesura máis alá do final do verso, normalmente encabalgando a última palabra dun como primeira do seguinte. Xavier dáme permiso para facer públicos os seus exercicios mentais de mañá, coa condición de que amose a imaxe dunha das pizarras de Agustín, cun dos seus esquemas, así que aí vai:
Non é doado recitar en alto o verso de Agustín, ata que se lle escoita dicir a el. Daquela un decátase da naturalidade coa que flúe, velaí este exemplo, no que podemos observar como recita un dos seus poemas emblemáticos, La cara del que sabe, tan de actualidade aínda hoxe, case 40 despois, poema que formaba parte do libro Canciones y soliloquios, publicado en 1976 pola editorial La Gaya Ciencia e do que Amancio Prada faría disco, co mesmo título, en 1983.
Aínda que eu souben de Agustín, a través da súa obra dramática da que me falaba Manolo Vidal, en particular das Farsas tráxicas, nos días nos que dedicaba parte do meu tempo ao mundo teatral, alá polos finais dos setenta e principios dos oitenta, non é ata este libro de Canciones y soliloquios que o descubro e incorporo a ese fardel de libros e autores que nos acompañan ao longo da vida.
Autores, libros e cancións. En 1982 Agustín, Amancio Prada e Chicho Sánchez Ferlosio ofrecen un coloquio-concerto-recital no antigo teatro Español, arredor das cancións e soliloquios do libro. Del son os vídeos, o anterior e este, no que os tres interpretan unha canción que eu incorporei a esa memoria que nos fai ser o que somos, dende que a escoitei por primeira vez:
Agustín García Calvo foi e segue sendo, referencia de pensamento libre, nun país no que pensamento e liberdade proen. Autor dunha obra tan ampla coma o propio pensamento, obra que axuda a interpretar o mundo a través de liñas distintas, pero sempre converxentes, de coñecemento (filosofía, teatro, lingüística, gramática, lóxica…) tradutor excepcional, recibiu tres premios Nacionais: de ensaio en 1990, de literatura dramática en 1999 e a toda a súa obra como tradutor en 2006. Sempre na vangarda dos movementos e reivindicacións sociais, foi unha das voces dos movementos civís que xurdiron nos últimos anos en España, velaí a razón e o sentido dese NON que segue a proclamar dende ese non lugar no que está, e que nos convida a pronunciar con el.
O funcionamento da rede de comunicación á que acudimos deseguido paréceme admirable. Hoxe faleceu Doris Lessing e ao pouco de se saber, xa a Wikipedia e a Galipedia recollían este dato, pechando así o seu ciclo vital: “Doris Lessing, de solteira Doris May Tayler, nada en Kermanshah, Persia, actualmente Irán, o 22 de outubro de 1919, e finada o 17 de novembro de 2013, foi unha escritorabritánica, gañadora do Premio Nobel de Literatura[1] en 2007“. Isto di a Galipedia.
Admireina sempre, en particular por O caderno dourado, libro principal para min, que ten, ademais, versión en galego, publicada pola editorial Galaxia. Chégame esta nova nun momento moi particular, xa que o meu vindeiro proxecto creativo está moi vinculado a ela e, nos vindeiros meses, o noso diálogo será permanente. Espero que o resultado non desmereza demasiado da fonte orixinaria.
Buscando unha música coa que acompañar este comentario, pensei que igual lle cadraba ben esta canción que eu quero, por formar parte da banda sonora da miña biografía íntima. Aquí, un Neil Young de máis idade que cando sacou o disco Harvest, canta a canción co mesmo sentimento de sempre, unha canción que fala da colleita ou das colleitas. Así vexo eu a obra de Doris Lessing.
Pensaba escribir hoxe doutra cousa máis lírica, máis musical, máis fermosa, pero sinto que debo dicir algo sobre a sentenza ditada onte sobre o afundimento do Prestige e as súas consecuencias. Deixei pasar unhas horas, asomeime ao texto do tribunal, vin moitos comentarios. Agora, pasado o tempo, quixera reflexionar e, se é posible, compartir ou dialogar sobre algo que a moitos nos deixou atónitos.
A verdade é que xa non confiaba moito na xustiza. En xeral non confío nada na xustiza da marca España. Onte foi o Prestige, antes o peche en falso do accidente de metro en Valencia, logo Garzón, dende hai semanas imos advertindo por onde encamiñan a investigación, dilixencias e instrución da trama Gürtel e as súas derivacións: cambio de mandos policiais, resolucións xudiciais sobre asuntos relacionados coas iniciativas do PP na destrución de probas. Hoxe mesmo escoitamos e lemos as conclusións do fiscal sobre a infanta.
Dende a incredulidade, un certo noxo e fastío, penso que a sentenza asinada por Juan Luis Pía Iglesias, Salvador Sanz Crego e Mª Dolores Fernández Galiño, non fai máis que facer súa a sentenza previa ditada polo corpo social da nosa comunidade, que en sucesivos procesos electorais actuou como un gran xurado popular. Hai tempo que a maioría da sociedade galega expresou o seu ditame, absolvendo a calquera responsable e decidindo pasar páxina.
Afondar na investigación procurando botar luz sobre as causas, a cadea de decisións e as consecuencias, supoñía, sen dúbida, investigar o grao de culpa de cada quen. Só era posible garantir a inmunidade dos responsables negando a posibilidade de avanzar nas pescudas. E iso fixeron. Producen rubor as afirmacións do tribunal de que logo de once anos e tantos meses de vista, non foi posible investigar nada, nin sequera o destino final da carga do buque. Ler todo o que non se investigou, resulta revelador. Penso que elas, as Sete magníficas, os sete soles que durante tantos meses alimentaron a case cen mil voluntarios, non o entenderán.
As sete magníficas. Foto Maribel Longueira
Nese sentido hai que salientar a noticia que hoxe publica a prensa, en relación coa condena millonaria á empresa Chevron por parte dos tribunais de Ecuador e a iniciativa de procurar apoios internacionais para facer efectivos os embargos alá onde a empresa teñan bens. Non todos os estados nin todas as cortes de xustiza actúan igual, porque aínda que non se consiga que Chevron pague o sanción imposta pola sentenza, é evidente a diferencia de actitude con respecto ao noso. A conclusión en Ecuador é clara: quen contamina, paga.
A sentenza do Prestige é unha mostra máis da excelencia da marca España, marca da que eu quixera borrarme. De poder non estaría aquí e non descarto afastarme en canto poida. Cada día sinto máis forte a presión, a dificultade para vivir en liberdade, a perda da condición de cidadán. Procuramos ser felices nunha sorte de exilio interior e loitamos contra a resignación, pero, ao cabo, sigo, ou seguimos, a ser cans que ladran polas esquinas, comentario que ninguén retirou, palabras ditas contra centos de miles de nós.
Expresado todo o anterior, debo dicir tamén que manteño unha relación constante co mar de Lira, un dos máis afectados entón. Imaxes coma esta que recolle o vídeo que vos convido a ver e que non son de alí, pero si da costa coruñesa, falan dun mar que loita por recuperar o pulso e con ser de novo un mar de vida. Este verán eu asistín a varios espectáculos coma este:
O vídeo anterior pertence a Carraxe Wave Produztions, tan bo nome para o día de hoxe. E para mar de vida, esta canción La mer, de Charles Trenet, que a min sempre me gustou e que vén sendo coma un brillo de ondas nun mar en calma.
Hoxe, desafiando a chuvia, Daniel e eu saímos de excursión co obxectivo de visitar varios monumentos megalíticos das Terras de Xallas, esas que van dende Mazaricos a Vimianzo, pasando por Zas e Dumbría. Non saímos cedo, que a noite do sábado foi longa e algo había que durmir.
Mina da Parxubeira, Arca da Piosa, Pedra da Arca e Casota de Berdoias, esa era a ruta, polo medio, a ponte de Brandomil e a riqueza etnográfica do lugar de Berdoias. Tamén procuramos cogumelos. Unha dúcia de níscalos dos que, xa na casa, perdemos dous, que Maribel non os come con vermes.
Dolmen de Pedra da Arca
Eu gozo desa rota que normalmente remato en Dombate e na cidade de Borneiro, pero que hoxe acurtamos, deixándoa en Berdoias. Todos estes monumentos megalíticos son fermosos e únicos, cada un coa súa singularidade, cada un coas súas circunstancias. A Parxubeira ergue a súa ruína no centro do lameiro, coa mámoa moi ben debuxada arredor. Fáltanlle lousa e antas, pero alí está o que resta, cara o ceo con orgullo, no seu silencio de séculos. A Arca da Piosa, coas súas lousas ciclópeas, rodeada das plantacións de eucaliptos dunha explotación privada, ofrécenos o eco que dende ela produce a nosa voz sobre o pequeno val circular que domina. Nela situou Eduardo Pondal a tumba do heroe Brandomil. Pedra da Arca, quizais fortalecida coa enerxía eléctrica que viaxa pola liña de media tensión que lle pasa xusto por riba, amósase humilde na súa grandeza. Hai quen di que é máis monumento que o propio Dombate. Dende logo, debe ser dos máis grandes do país. Fáltalle unicamente a lousa que pecharía a cámara. Dentro, na cara interior dunha delas, os gravados que durante anos foron coñecidos no mundo da arqueoloxía, como The Things (A Cousa) formas sen determinar, que estudios recentes consideran cachalotes, como tamén lle sucede aos de Dombate, e a os de varios dolmens de Portugal e de Bretaña. A casota de Berdoias resulta familiar e, ademais, foi integrada durante centos de anos pola comunidade no seu vivir cotián, xa que era empregada como cuberto dos pastores. É pequena, expresión dun megalitismo serodio, porén, é posible que no interior das súas lousas estea representado o infindo firmamento que sobre ela brilla polas noites.
Casota de Berdoias
Eu confiaba en que a adquisición de todas por parte da Xunta e a declaración do parque megalítico da Costa da Morte, faría algo por elas, por estas e polo resto que a terra toda está inzada de antas e de mámoas. Pero o estado de abandono no que se atopan é triste e penoso. Velas así perturba o gozo que un quere sentir por poder agarimalas de novo. Comestas de silvas e xestas, con lixo nas cámaras, cos gravados das lousas repasados por riba con pedras e madeiras, ata perderse o sutil trazo da liña orixinal que sobrevivira aos séculos: en todo estás e ti es todo,/ pra min e en min mesma moras,/ nin me abandonaras nunca,/ sombra que sempre me asombras. E, polo que se ve, aí seguimos.
Estes días, acompañando a Manuel Álvarez Torneiro, entrevistándoo para a revista Tempos Novos, compartindo con el e con Pepe Fernández Ferreiro, o café e o paseo das tardes, lembreime moito de Antón Tovar. Era Basilio Losada quen no limiar do libro de Torneiro As doazóns do incendio, falaba dos poetas amados, os disidentes, os raros, os que non entran no caixón das clasificacións e citaba a Antón Tovar, González Garcés, Luz Pozo, Eduardo Moreiras ou o propio Manuel.
Si, Antón Tovar, retratado aí arriba por Prego de Oliver, foi desa estirpe. Coñecino cando eu era rapaz que empezaba a mercar os seus propios libros. Sabía que era militante do partido comunista e, daquela, admirábao máis por iso que polos seus versos. Traballaba entón nunha pequena oficina na trasteira da libraría Tanco. Realmente, traballaba nun espazo interior, sen fiestras, que fora no seu tempo almacén de libros prohibidos. Alí fumaba e recibía entre libros e papeis, alí atopei eu o meu exemplar de El libro de las horas, de Vicente Risco, e outras varias xoias bibliográficas. Eu pasei moitas horas alí con el. Levaba a contabilidade da libraría durante media xornada e a outra media ocupábaa coa contabilidade do Ateneo. Cara o final da tarde paseaba con Tucha, a súa amada dos poemas, sempre polos arredores do parque de San Lázaro e eu, moitas veces, falaba con eles na esquina da miña casa. Penso que, daquela, aínda tiñan o can ao que Tovar lle dedicou varios poemas. Coincidimos unha vez na Coruña, cando o convidaron a participar nunha festa da poesía o día inaugural de primavera, alá polo ano 1983 ou 1984. Amosábase anoxado porque o recital era nunha discoteca, baixo a esfera de espellos e coa luz que transformaba o branco en azul, pero tamén estaba feliz por estar entre tantos amigos. Visiteino na casa onde vivía, n barrio de San Francisco de Ourense, xa contra o final, cando dicía de si mesmo que era un vello revoltado, tal e como recolleu no título do diario que lle publico a editorial Galaxia. Ás veces, cando o lembro, volvo aos seus versos. Deles ocupouse Marcos Valcárcel, quen fixo unha magnífica edición publicada polo PEN Club de Galicia. Este poema que segue, corresponde ao libro Calados esconxuros e chámame a atención porque case ten que ver coas crebas:
BUGALLO
Coma a buguina que se atopa
na veiramar perdida,
pegada eterna na que canta a onda
inmensa do universo,
así no colo da montaña
canta o meu carrabouxo,
buguina alta de terra
no que han de cantar sempre cara a min
os vellos e paganos deuses fusilados.
Escribín varios textos sobre el, un deles foi publicado por El Ideal Gallego, o 4 de xaneiro de 1991. Titulábase: “Antón Tovar, unha voz contra o esquecemento” e aquí o deixo, picado de novo, logo de atopar de casualidade o recorte do xornal, buscando outras cousas no zapateiro dun armario que teño por arquivo. Quizais calquera día destes me anime e copie o outro que conservo en folio, escrito a máquina, nun tempo no que aínda non chegara o ordenador ás nosas vidas.
Palabra, miga de pan baixo os meus dedos, e resultou que si, que para Tovar a palabra, o verso, foron sempre algo tan necesario e, ao mesmo tempo, tan cotián coma o propio pan. É Antón Tovar un poeta por necesidade, marcado polo signo da lucidez que o condenou a sufrir un pesimismo para el inevitable, moi en consonancia coa filosofía existencial que case sempre agroma nos seus textos.
Escritor serodio, bo coñecedor da filosofía e tamén el pensador, como ten demostrado non só nos seus versos, senón, e sobre todo, na súa obra en prosa, en particular no Diario sen datas, libro fundamental para coñecer ao autor. Antón Tovar, aínda que controvertido no seu propio país, a pesar da súa proximidade -ou quizais por iso- a D. Vicente Risco, xa era recoñecido e celebrado alén das nosas ás veces insalvables fronteiras, no principiar da década dos 70, tal e como demostra o feito de ser invitado polo goberno mexicano á homenaxe tributada naquel país a León Felipe no ano 1973. Xa para entón publicara obra en castelán, velaí El tren y las cosas, que destaca sobre os outros traballos nesa lingua e La Lanzada, no que inclúe algúns poemas en galego. Tovar chegará ao monolingüismo logo do libro NON, se ben con anterioridade dera ao prelo o poemario Arredores.
A chegada ao idioma ten en Antón Tovar as características dunha revelación e dunha iniciación. Trátase dun redescubrimento da lingua, pequena patria das palabras, dirá da fala do seu pobo, daquela que sufrira o desprezo dos seus pais: lingua que rexeitaron os meus pais, confesará. Esta iniciación rematará por se converter en amor e, dese xeito, el que abandonara o noviciado, entregarase relixiosamente á redescuberta da fala, exercicio que rematará co libro Calados esconxuros, merecente do premio da Crítica no ano 1981, libro singular na nosa literatura, dunha extraordinaria riqueza verbal, sen traizoar por iso as que son constantes poéticas súas.
Hai en Tovar, como en tantos de nós, unha aparente contradición. Home de vida gris e camiñar fuxidío por ese labirinto existencial que é Ourense, a súa actitude vital e xesto físico convidan a imaxinalo pusilánime, débil, aínda que quizais sexa el mesmo quen alimenta esa imaxe, verbalizando a súa angustia e os seus medos. E, porén, Tovar é un home dun grao de coherencia tal, tan consecuente no compromiso e tan firme nos principios, que toda idea preconcibida en relación co seu carácter fica en suspenso, xa que, ademais, é consecuente dende a dor, non dende a forza.
En calquera caso, estamos diante dun home de intimidade, de silencios, de ollar esquivo e murmurios no fuxir da tarde.
Antón Tovar é o poeta das cousas sinxelas, do devir diario das horas, da infancia, dos seres queridos, dos animais domésticos, dos silencios e das ansias, mais tamén, é escritor de preguntas, desas terribles preguntas sen resposta, do amor, dese amor que coma o sol sae todos os días sen barullo, sen excesos de paixón, pero quentando e confortando o ánimo ferido e,tamén, alimentando a contradición á que antes me refería, porque Tovar é, tamén, o poeta civil capaz de berrar NON! E de se proclamar revolucionario.
Quizais por deformación e tendencia a simplificar as cousas, sempre sentín a tentación de pensar en dous poetas ourensáns próximos en canto a xeración de pertenza e, sen embargo, tan distintos, tentación gratuíta que non supón comparación, que só pretende unha reflexión. José Ángel Valente, rexeitando o mundo monocorde e gris da provincia e marchando para non regresar máis que de paso e Antón Tovar, o home que se afunde na mediocridade, na tristura dunha pequena cidade preñada de miseria, esquecida e marxinada do resto do país, pero tamén o home que dende ese horizonte pechado e escuro, reaccionou afondando en si mesmo, naquilo que o rodea, dándolle a cada pequeno intre, a cada afecto, o irrenunciable valor humano que teñen.
Sei, non obstante, que Antón Tovar, tal e como acontece coa cidade na que habita, ten sufrido esquecementos, crueis as máis das veces, inxustos sempre. Tenos padecido en silencio, coa resignación do crucificado (por empregar unha imaxe súa). Esquecemento contra o que teñen clamado amigos e lectores e que, quizais, (e estou a formular un desexo), fique para sempre vencido polo recoñecemento que supón o outorgamento do premio Losada Diéguez, que nesta edición, no apartado de creación, correspondeulle ao noso poeta, polo seu libro Berros en voz baixa.
Hai lendas urbanas que alimentan a imaxinación non só dos habitantes da cidade onde nacen, senón dos visitantes e, aínda, de persoas que viven en lugares afastados, tal é o seu poder. Algunhas, ademais, transcenden o seu propio ser de lendas, transformándose en literatura. Tal é o que acontece coa lenda do Golem de Praga.
Gustav Meyrink, na súa novela O Golem, publicada en 1915, explica unha parte da lenda: Dise que a orixe da historia se remonta probablemente ao século XVI. Contan que un rabino creou, segundo os métodos da Cábala agora perdidos, un home artificial -o chamado Golem- que lle axudaba, como servente, a tocar as campás da sinagoga e a facer os traballos máis duros.
Pero tamén contan que non lle saíu un home auténtico, xa que o seu xeito de vivir consistía en vexetar dunha maneira bestial e semiincosciente. Ademais, segundo din, só durante o día, grazas á influenza dunha folla máxica que lle poñían entre os dentes e que atraía as libres forzas siderais do universo.
Cando unha noite, antes da oración, o rabino esqueceu sacarlle a folla da boca, din que caeu nun estado de delirio tal que, correndo na escuridade das rúas, destruíu todo o que atopaba no seu camiño.
O núcleo da lenda consérvase ben. O rabino Judah Loew ben Bezalel, veciño do barrio xudeu de Praga, estudaba a Cábala co afán de chegar a descubrir esa palabra de vida que Yahveh pronunciou cando creou a Adán. Traballou arreo tentando descifrar o misterio das letras e dos números e chegou un intre no que pensou conseguido o obxectivo. Elaborou a figura dun home coa arxila do Moldava e pronunciou a palabra. Pero a palabra pronunciada non era a primixenia, aínda que si era palabra creadora. O resultado foi que deu vida a un ser deforme, agresivo, asasino, que dende entón aparece e desaparece cada 33 anos.
Interior da sinagoga española. Imaxe de Maribel Longueria
Pouco queda en Praga do primitivo barrio de Josefov. As vellas casas acuguladas, construídas unhas sobre outras, formando patios, faiados e esquinas imposibles, foi derrubado e reconstruído, manténdose, unicamente, o vello cemiterio e as seis sinagogas, entre a que destaca a denominada Española, por ser construída por xudeus sefardís, expulsado de España polo Reis Católicos. Aínda así, a configuración do barrio, o tenue alumeado nocturno, o chan de lastros, a humidade e o silencio, dánlle un ser particular a esta parte da cidade. Algo misterioso alenta aínda alí.
No vello cemiterio está enterrado o rabino Judah Loew e hai quen deixa pedras no chan, diante da lousa. Unha das que aparecen na imaxe é a que lle corresponde, aínda que eu, que non sei descifrar a escritura xudía, non fun quen de identificala, pero si sei que está entre ese conxunto que aparece en primeiro plano da imaxe de Maribel. A lenda deu lugar a media ducia de películas e pódese intuír a súa influenza en moita literatura do século XIX e tamén do XX.
Vello cemiterio xudeu de Praga
Borges, de tanta actualidade hoxe, día no que se presentou en Madrid esa gravación na que canta un tango, escribiu en 1958 o poema El Golem, publicado no libro El otro, el mismo, poema no que non falta a ironía e o sentido do humor, que aquí deixo para que gocedes del, en particular deses terceiro e cuarto verso, para min, insuperables, pero non os únicos:
Hoxe, logo do mediodía, cesou a chuvia e puidemos gozar dunhas raiolas de sol. Belén, Maribel e eu, aproveitamos para pasear pola beiramar, dende Porto Ancho ata o Ximprón. O ceo e a tarde era dos paxaros, en particular dos mascatos, adultos e novos, erguéndose ata unha altura considerable e deixándose caer en picado sobre as ondas. Co sol brillaban, destacándose contra as nubes que aínda cubrían o Monte do Pindo. Un deses espectáculos fermosos e sen custo, agasallo da natureza.
Antes de Porto Balea, nun pequeno coído, atopamos un mascato que non podía voar. Maribel achegóuselle moito para fotografalo e el deixouna facer. Dela é a primeira imaxe Logo achegueime eu, por ver se podía determinar o que lle sucedía e, se me deixaba, recollelo para tentar levalo a un centro de recuperación. O resultado vese nesta segunda fotografía tomada por Belén.
Logo dese intento, deixámolo en paz. Deixámolo ou deixámola, que Maribel fala dela ou del en feminino.
Pareceume que tiña danada unha á e quizais non sobreviva a ese mal. Pero xa estes días chamoume a atención a cantidade de mascatos mortos que atopei en praias e coídos, en especial en Ardileiro (7), pero tamén en Porto das Cabras (3), Samuralla (1) e Cabalar (1). Todos eran novos, agás un. A diferenza entre adultos e inmaturos, como sucede coas gaivotas, está na plumaxe, parda nos novos, que tardan un par de anos en adquirir as cores que caracterizan a especie. Pensei que durante a emigración de outono, serían vítimas dalgún dos temporais que castigaron o litoral durante as últimas semanas, e que castigaría de maneira particular aos máis inexpertos e máis débiles, pero iso é unha hipótese. Haberá que estar atentos, nas vindeiras semanas.
A noite branca 