ALICERCES DE OURENSE

O domingo pola mañá, en Ourense, visitei co meu amigo Rafa, a exposición Alicerces, proposta do Museo Arqueolóxico, acollida pola Afundación, no seu local da Praza Maior.

O do Museo Arqueolóxico de Ourense é cousa difícil de explicar. Tantos anos pechado,

Escudo do antigo hospital de San Roque

sen que os veciños e visitantes poidan gozar das coleccións e patrimonio que atesoura. Cando eu era novo, o museo era referencia obrigada. Pasei moitas horas nel, aprendendo historia ou visitando as exposicións temporais que alí se facían. Unha cidade como Ourense non pode estar sen un museo así, porque só dende unha boa explicación arqueolóxica, dende a contemplación do patrimonio que como sedimentos da historia foron quedando no substrato, contemplando as pezas que van dende os utensilios do neolítico, as espadas da resistencia contra o Imperio, o que resta dos muros suevo e da alta idade media ou da moderna, un pode comprender nel a evolución dun espazo habitado por tantos pobos e dende tanta antigüidade.

Porén, e malia a suspensión, as persoas que traballan no museo conseguiron manter un fío de relación co público a través dunha exposición permanente de pezas singulares que pode verse nunha sala do complexo de San Francisco, así como coa iniciativa da peza do mes, esa convocatoria que permite a relación dos ourensáns coas pezas máis senlleiras do patrimonio común.

Agora prepararon este ALICERCES, Evolución urbana de Ourense do século XVI ao XX, aberta ata onte e que eu cheguei a ver no último momento, grazas ao aviso de Antonio, outro amigo querido. A exposición ten como fío condutor a evolución do trazado da cidade durante cinco séculos. Nela poden verse cousas tan singulares como o debuxo das casas medievais de máis arriba. A min a imaxe tróuxome á memoria aquel texto de Vicente Risco, no primeiro número da revista neosófica La Centuria: La casualidad ha hecho nacer esta publicación neosófica en Orense. Orense dista seiscientos kilómetros de Madrid y acaso menos de Nueva-York. En todo caso, LA CENTURIA viene a acortar esta última distancia. Orense no tiene nada de cosmopolita ni de típico, de futurista ni de tradicional: muchas casas viejas y ninguna antigua. Pero tiene siete carreteras y además nos tiene a  nosotros. 

Tamén amosa elementos arquitectónicos, construtivos e decorativos, como este fresco alegórico do pintor Jesús Soria, que supoño corresponde á súa vivenda no barrio do Couto.

Advertisement

DÍA DE ROSALÍA DE CASTRO

Tal día coma hoxe, en 1837, nacía Rosalía de Castro. Dende hai anos son varias as entidades e institucións que enchen as horas e o país cos seus versos. Eu participo, habitualmente, na lectura que convoca a Asociación de Escritoras e Escritores en Lingua Galega. Este ano, como o anterior, será no serán, no ÁGORA da Coruña.

Hoxe lerei os fragmentos do poema “Na tomba do xeneral inglés Sir Jonh Moore morto na batalla de Elviña (Coruña) o 16 de xaneiro de 1809“, poema que Rosalía dedia á súa amiga, nativa do país de Gales, María Bertorini.

Lerei exactamente os versos que acompañan a Moore no Xardín de San Carlos e aproveitando, lembrarei a figura de Amadou Ndoyé, o profesor de lingua e literatura española da Universidade de Dakar, que estivo por aquí no ano 2013 e con quen puiden recitar, acompasando as nosas voces, os versos de Rosalía na galería que olla ao porto coruñés.

De Amadou Ndoyé escribín hai anos, esta é a conexión a aquel artigo no que daba conta do seu falecemento en Dakar, poucos meses despois da súa visita. E penso que é acaído porque el faloume de Rosalía e de como a poñía como exemplo diante dos seus alumnos que querían ser escritores.

http://fernandeznaval.blogaliza.org/2013/05/03/amadou-ndoye/

Aquí queda, tamén, o poema completo de Rosalía, que ela incluíu en Follas Novas, na parte titulada Varia:

NA TOMBA DO XENERAL INGLÉS
SIR JOHN MOORE
MORTO NA BATALLA DE ELVIÑA (CORUÑA)
ó 16 DE XANEIRO DE 1809

A miña amiga MARÍA BERTORINI,
nativa do país de Gales
A Coruña, 1871.

¡Cuán lonxe, cánto, das escuras niebras,
dos verdes pinos, das ferventes olas
que o nacer viron, dos paternos lares,
do ceo da patria que o aolumóu mimoso,
dos sitios, ai, do seu querer; qué lexos
viu a caer baixo enemigo golpe
pra nunca máis se levantar, coitado!
¡Morrer asín en estranxeiras plaias,
morrer tan mozo, abadoná-la vida
non farto aínda de vivir e ansiando
gustar da froita que coidado houbera!
¡I en vez das ponlas do loureiro altivo
que do héroe a testa varonil coroan,
baixar á tomba silenciosa e muda…!

¡Ouh brancos cisnes das britanas islas;
ouh arboredos que bordás galanos
dos mansos ríos as ribeiras verdes
i os frescos campos donde John correra…!
Si a vós amargo xemidor sospiro
chegóu daquel que no postreiro alento
vos dixo ¡adiós! con amorosas ansias
a vós volvendo o pensamento último,
que da súa mente se escapaba inxele,
¡con qué pesar, con qué dolor sin nome,
con qué estrañeza sin igual diríades
tamén ¡adiós” ó que tan lonxe, tanto,
da patria, soio, á eternidá baixaba!

I o gran sillón, a colgadura inmóvil
do para sempre abandonado leito,
a cinza fría do fogar sin lume,
a branda alfombra que leal conserva
do pe do morto unha sinal visibre,
o can que agarda polo dono ausente
i o busca errante por camiños ermos,
as altas herbas da alameda escura
por onde el antes con solá paseaba,
o sempre igual mormoruxar da fonte
donde el nas tarde a sentarse iña…
¡cál falarían sin parar de Moore,
co seu calado afrixidor lenguaxe,
ós ollos, ¡ai!, dos que por el choraban!
¡Xa nunca máis…, xa nunca máis, ouh triste,
ha de volver onde por el esperan!
Partéu valente a combatir con groria.
¡Partéu, partéu…! e non tornóu, que a morte
segouno alí nos estranxeiros campos,
ca frol que cai onde a semilla súa
terra n’atopa en que arraigar poidera.

Lonxe caíche, pobre John, da tomba
onde cos teus en descansar pensaras.
En terra allea inda os teus restos dormen,
i os que te amaron e recordan inda,
mirando as ondas do velado Océano,
doridos din, desde as nativas praias:
“¡Aló está el, tras dese mar bravío;
aló quedóu, quisáis, quisáis por sempre;
tomba onde naide vai chorar, cobexa
amadas cinzas do que nós perdemos…!”
I os tristes ventos i as caladas brisas
que os mortos aman si lexanos dormen
do patrio chan, a refrescarte veñen
do vran na noite calorosa, e traen
pra ti nas alas cariñosas queixas,
brandos suspiros, amorosos ecos,
algunha bágoa sin secar, que molla
a seca pedra do mausóleo frío,
do teu país algún perfume agreste.

¡Mais qué fermosa e sin igual morada
lle coupo en sorte ós teus mortales restos!
¡Quixera Dios que para ti non fora,
nobre estranxeiro, habitación allea!
Que n’hai poeta, ensoñador esprito
non pode haber que ó contemprar no outono
o mar de seca amarillenta folla
que o teu mausóleo con amor cobexa,
que ó contemprar nas alboradas frescas
do mes de maio as sonrosadas luces
que alegres sempre a visitarche veñen,
non diga: “¡Asín cando eu morrer, poidera
dormir en paz neste xardín frorido,
preto do mar…, do cimeterio lonxe…!”
Que ti n’escoitas en jamás, ¡ouh Moore!,
choros amargos, queixumbrosos rezos,
ni os outros mortos a chamarte veñen,
pra que con eles na calada noite
a incerta danza dos sepulcros bailes.
Só dose alento do cogollo que abre,
da frol que mucha o postrimeiro adiose,
loucos rebuldos, infantiles risas
de lindos nenos que a esconderse veñen
sin medo a ti tras do sepulcro branco.
I algunha vez, ¡moitas quizáis!, sospiros
de ardente amor que o vento leva donde
Dios sabe só…, por sin igual compaña
dichoso tes na habitación postreira.
¡I o mar, o mar, o bravo mar que ruxe
cal ruxe aquel que te arrolóu na cuna,
mora onda ti, ven a bicar as pedras
dun chan de amor que con amor te garda,
i arredor teu deixa crecé-las rosas!
¡Descansa en paz, descansa en paz, ouh Moore!
E vós que o amás, do voso honor celosos,
fillos de Albión, permanecéi tranquilos.
Terra fidalga é nosa terra -tanto
cal linda Dios a quixo dar-; ben sabe
honra faser a quen merce honra,
i honrado así, cal merecéu, foi Moore.
Soio no está no seu sepulcro; un puebro
co seu respeto compasivo vela
polo estranxeiro a quen traidora morte
fixo fincar lonxe dos seus, i a elleos
vir a pedir o derradeiro asilo.

Cando do mar atravesés as ondas
i ó voso irmán a visitar vaiades,
poñé na tomba o cariñoso oído,
e si sentís rebuligar as cinzas,
e si escoitás indefinibres voces,
e si entendés o que esas voces digan,
a ialma vosa sentirá consolo.
¡El vos dirá que arredor do mundo
tomba mellor que a que atopóu n’achará
sinón dos seus antre o amoroso abrigo!

 

 

INSCRICIÓN MONTE PINDO (2)

Deixo aquí o enlace á páxina da Asociación Monte Pindo Parque Natural, relativa á inscrición á que se refire a entrada anterior. Penso que enriquece a información que figura nela e que pode ser de interese para todos cantos amamos o Monte.

http://www.montepindo.gal/2016/02/a-enigmatica-inscricion-da-ermida-do.html

MONTE PINDO VELLA INSCRICIÓN

Subimos outra volta ao Monte Pindo. A intención era ver esa inscrición que apareceu hai poucas semanas no espazo da capela da Moa. Fomos Fernando Alonso Romero, María Tilve, Lino Lema, as dúas cadelas: Xida e Torga e eu. O nome de Xida provén da Arxina, a lingua dos canteiros de Pontevedra, que canteiro foi o avó de María, e significa: bonita, fermosa, boa, e así é ela. Saímos tarde e subimos pola cara interior, dende Fieiro. Faltaban dous minutos para as 12 cando empezamos a camiñar.

O lugar dos encantos

O día estaba bo, sen frío, só unha néboa inconstante nos amolaba ás veces, pero nunca nos impediu ter visibilidade abonda como para continuar a ascensión. Ao pasar, Fernando recoñeceu un lugar no que, hai moitos anos, Xan Louro lle contou que era un dos espazos onde sucedían os encantos, aquilo de que unha fada, cos cabelos rubios e peite de ouro, senta nunha pedra, peitea o pelo e agarda que pase alguén por ver se a desencanta. Malia estar dispostos a intentalo, non apareceu.

Cabaña ao pé da Moa

A inscrición está difícil de ver, no chan, moi lonxe do lugar onde nós buscabamos. No esforzo por atopala demos coa vellaxa recollida no seu día por Barreiro Barral, e outra nunha das pedras amoreadas na ruína do que foi capela. Xantamos e decidimos subir á Moa, por ver de distanciarnos e que a procura non se volvese obsesión, coa idea de regresar para seguir buscando o que era motivo da excursión. Dende arriba chamei a Mario Maceiras, secretario da Asociación Monte Pindo Parque Natural, quen nos deu instrucións sobre onde podiamos vela.

A visión dende arriba era fermosa, na mestura de sol e brétema que a paisaxe conxugaba. Tamén paramos nun perímetro de pedra, que Fernando e Luis Monteagudo consideraron sempre un dos vestixios de primeira vivenda do home, nun tempo antigo, difícil de precisar sen escavación.

Panorámica dende a Moa

Regresamos e buscamos con afán e teimudos, agora tomando como referencia o Forno da Moa, esa pequena gruta onde se pensou sempre que habitou un ermitán nos primeiros tempos do cristianismo na vella Gallaecia. Atopamos unha coviña que non viramos antes, pero a inscrición seguía sen aparecer. Por fin deu con ela Fernando. A auga da chuvia sobre a pedra e a néboa que eliminaba a sombra dos relevos, dificultaban moito a visión. Complicado recollela en foto, non na memoria. Tomamos, iso si, nota dos elementos que a forman e medímola.

Pedra da inscrición

Na baixada  atopamos muros que non viramos noutras ocasións e outros restos de cabanas, un deles que debeu ser importante, con casa rectangular e outras máis pequenas que deberon ser cortes.

Conxunto cabana e cortes

Chegamos aos coches ás seis da tarde, logo de 6 horas camiñando. Por entre os fíos de néboa vimos asomar a lúa.

As nosas compañeiras, respectando o almorzo

Exploradores con Xida, ao pé dun dos muros.

(Todas as fotografías son miñas, agás esta última dos exploradores, que é de Lino Lema)

SOPHIA DE MELLO BREYNER ANDRESEN

Comentei nunha entrada anterior do mes de xaneiro, a descuberta de Sophia de Mello Breyner Andresen, como agasallo dunha viaxe a Melgaço en día de chuvia, acompañando a Xesús Franco.

Como consecuencia da breve nota sobre a escritora portuguesa, María Tilve deixoume para ler dous libros de relatos: Histórias da Terra e do mar e Contos exemplares. Foi esta unha das lecturas que me acompañou nos días de entroido, recluído na casa por mor da gripe.

A lectura dos relatos de Sophia afirmou a miña primeira impresión. Gústame como escribe e tamén o que escribe. Do primeiro libro gustoume moito o relato que o inicia, longo en comparación cos outros, titulado Historia da gata borralheira, historia dunha mociña, Lúcia, que vive unha sorte do conto de Cincenta que todos coñecemos. Quizais compre lembrar que Perrault basouse, para escribir a historia clásica, nun conto popular italiano que leva por título La gata cennerentola, que traducido ao portugués viría sendo o título do relato de Sophia. Cambia ela madrasta por unha tía e madriña. O final tráxico da historia afástase da versión máis coñecida, sobre todo pola película de Disney, que tantas veces vimos no cine e na televisión.

Porén, quizais o relato que máis me gustou é o titulado A casa do mar, no que a casa é protagonista exclusivo, un relato moi fermoso de cor e luz e no que hai crebas: Para além das dunas a praia estende-se a todo o comprimento da costa e só o limite do olhar a limita. E, de norte a sul, ao longo das areias, correm três linhas escuras e grossas de algas, búzios e conchas, misturados com ouriços, pedaós de cortiça e pedaços de madeira que sao restos de bóias e de barcos.

Os Contos exemplares veñen precedidos dun extenso limiar de Antônio Ferreira Gomes, sobre a condición exemplar dos relatos, e unha reflexión moi interesante sobre o valor relixioso e moral da narrativa e como este evolucionou dende Cervantes. Se me pediran escoller, quedaríame con O jantar do bispo, A viagem e Homero, pero gustei de todos e cada un dos que forman o libro.

Sophia de Mello (Oporto 1919- Lisboa 2004) foi a primeira muller que recibiu o máis importante premio das letras portuguesas, o Camões, en 1999. En 2003 recibiu o Reina Sofía de Poesía. Foi parlamentaria elixida nas listas do Partido Socialista Portugués, na Asemblea Constituínte, primeira logo da revolución do 25 de abril. A Praça da Graça, en Lisboa leva seu nome. Eu lembro que alí vivía e alí coñecín a outra escritora portuguesa, iberista e moi amiga de Galicia e dos galegos, Natália Correia, tamén elixida parlamentaria.

Deixo aquí, como remate, este poema de Sophia que, dalgún xeito, dialoga con aqueles primerios versos do poema Tabacaria de Álvaro Campos- Pessoa: Não son nada./Nunca serei nada./ Não posso querer ser nada./ Á parte isso, tenho em min todos os sonhos do mundo. 

Este é o poema:

Apesar das ruínas e da morte.

Onde sempre acabou cada ilusão,

A força dos meus sonhos é tão forte,

Que de tudo renasce a exaltação

E nunca as minhas mãos ficam vazias. 

 

(A imaxe de Sophia de Mello foi obtida na páxina: http://www.wook.pt/ a de Natalia Correa en: http://www.supecultura.org)

A LÚA É SEMPRE MULLER

O último día de Terranova, a recente novela de Manolo Rivas, agarda sobre a mesa o seu momento de lectura. Con ela algunha outra, tamén de amigo, como Os elefantes de Sakúrov, de Antón Riveiro Coello. Pasoume xa con eles outras veces, pásame con moitos libros desexados. Sinto a necesidade de deixar que suceda o momento inicial, que deixen de ser novidades, para xa sen urxencia abandonarme a eles con vagar.

Sei, porén, que O último día de Terranova é unha homenaxe ás librarías, eses lugares queridos, nos que moitos medramos e aprendemos cousas importantes do mundo e da vida. Non teño eu delas a sensación de templos. Na miña vida convivín con librarías mal ordenadas, nas que non se podía entrar, como a de Clemente, o comunista de Ourense, que escondía os libros naquela acumulación do portal da rúa do Progreso. Coa crise e os cambios que nas nosas vidas introduciu a tecnoloxía, perdemos moitas das mellores que tiñamos. Sobreviviron outras e naceron as novas, en lugares grandes e pequenos, nos barrios das cidades e nas vilas, que tanto están axudando a dinamizar o libro e a lectura e ás que desexo toda a sorte e longa vida.

Gústame, se podo, entrar nas librarías dos lugares que visito. O catálogo sería longo, pero hoxe quero falar dunha que é un clásico, Strand, situada na esquina entre a rúa 12 e Broadway de Manhattan. Universo de andares cara arriba e cara abaixo, con libros en todas as línguas, máis ou menos ordenados por xéneros, pero tamén con sección de novidades, as suxestións das vendedoras e vendedores e, nos últimos andares, os recunchos dos bibliófilos, con libros singulares e, tamén, o dos escritores da cidade, cos seus altarciños particulares. Espazo no que deixar pasar as horas sen que ninguén moleste, nin apremie.

A última vez que pasei nela unha mañá, demorei moito na sección de poesía. Buscaba libros de autoras contemporáneas norteamericanas. Merquei varios, entre eles un titulado The moon is always female da escritora Marge Piercy. Ese día botei horas alí, quería, tamén, ter a sensación de sentir como transcorría o tempo no local, porque é unha das localizacións da miña nova novela. Todos estes prolegómenos a conto dun poema do libro de Marge Piercy, o que lle dá título.

Tentei a tradución eu só, pero venceume e deixeina na metade. Agora, coa axuda de Inés Lafoz, moza de Daniel, licenciada en filoloxía inglesa e profesora, cheguei ao final, e comparto o poema aquí porque sendo longo e duro, paréceme un berro necesario, non só contra a mutilación, senón tamén contra calquera outra das múltiples violencias exercidas sobre as mulleres aquí e acolá. Nese sentido, impresiónanme as declaracións do irmán de Chamaco Carballo Neira, o asasino dunha muller en Becerreá, porque dende un punto de vista psicolóxico din moito do pensar de boa parte da colectividade en relación con esta violencia que nos desangra, do substrato de complicidade que aínda sobrevive no inconsciente colectivo, acto fallido froidiano. Di seu irmán: “O Chamaco debería amañar as cousas doutro xeito, non cunha escopeta”. Quere isto dicir que el comprendería e ampararía a mutilación, unha paliza ou o acoso?.

A LÚA É SEMPRE MULLER

A lúa lúa é sempre muller e así

son eu aínda que con frecuencia neste val

de follas de afeitar desexei que puidera

poñer e quitar o meu sexo como un vestido

e por que non? Os homes levan posto

sempre o seu sexo? O cura, o médico, o mestre

todos nos din que veñen ás súas profesións

neutros como as ameixas e a verdade é que

cando traballo son pura coma un anxo

tigre e claro é o meu ollo e quente

o meu cerebro e silenciosos todos os porquiños

choromiqueiros pola fame.

Éramos sacerdotisas para as deusas

as que lle foron ofrecidos os primeiros altares

de pedra torpe sobre pedra e saltos de animais  

na escura cova do útero, moito antes de que os homes

puxeran saias e máscaras para asustar os bebés.

Nós eramos curandeiras con herbas e cataplasmas

Co noso leite e dedos coidadosos

moito antes de que aprenderan a cortar

a vida facendo chistes sobre os cadáveres.

Nós estabamos facendo sons coas nosas gorxas

e labios para advertir e alentar as indefensas

mozas moito antes de seren construídas as escolas

para aprenderlles aos nenos a obedecer e seren aburridos e matar.

Esperto no estraño leito brando e baleiro

dun motel, tremendo como secas follas soltas

que o vento esgarra, e a miña cabeza

está prendida a unha rapaza de doce anos

cos todos os órganos femininos, pero as entrañas entumecidas

están sendo cortadas con coitelo. Clitoridectomía

ou calquera outro nome que lle deas en Latín, nun cuarto

do mundo as mociñas son mutiladas.

e penso nelas e non podo parar.

e penso nelas e non podo parar.

Se ti es muller, sentes o coitelo nas palabras.

Se ti es un home, entón, con catro anos ou ben

aos doce ti es amarrado e colgado cara abaixo

e o teu pene é cortado.  Quédanche

os testículos pero están cosidos

á túa entreperna. Cando a túa esposa te compra,

te desgarra e te abre para que o teu valioso

seme poida ser extraído, por suposto

ti non sentes nada.  Só dor. Só dor.

Para o uso dos homes fomos masacradas

e mutiladas e silenciadas e trinchadas

baixo a lúa que medra e brilla

e se encolle de novo ata ser nada, encinta

e despois minguante, cara a súa pequena morte

mensual. A lúa e sempre muller pero o sol

é feminino só nas terras onde ás mulleres

lles é permitido correr e ascender ao sol.

Unha muller está berrando e eu escóitoa.

Unha muller está sangrando e véxoa

sangrando pola boca, o ventre, os peitos

nunha fonte de sangue escura e lúgubre

mágoa cotián e tedio bastante agradable

para o gusto dos poderosos e dáse por suposto

que o pan da domesticidade amásase

coa nosa carne, que o noso corazón constrúese

cos nosos ósos de animais criados para dar carne e leite

que abrimos e baixo os que xacemos e choramos.

Quero dicir sobre os nomes das miñas nais

como as pedras dun camiño polo que vou trepando

rocha tras rocha esvaradía ata as néboas.

Nunca, incluso a punta de navalla, quixen

ou estiven disposta a converterme nun home.

Só quero ser eu mesma e ser libre.

Estou agardando a saída da lúa. Aquí

abáixome, o mundo enteiro coas súas fundicións

de aceiro e as súas minas de carbón e as súas prisións

ás miñas costas o continente inclínase

cara as montañas desgarrado por lagos brillantes

todo detrás de min nesta gadaña de palla,

un molde de area entre as ondas do océano, e eu

agardo a saída da lúa vermella e pesada

nos meus ollos. Xélida, rara, temerosa

na escuridade agardo e estou todo o tempo

escalando por rochas esvaradías entre a brétema mentres

moi por debaixo das ondas estámpanse as furnas;

estou descendendo unha escada baixo o mar que xeme

mentres as negras augas me abanean

como argazos dun lado para outro.

 

Nadei na superficie das augas brincando

de ledicia na pel dun golfiño do mesmo xeito

no necesario aire e no tumulto da poderosa onda.

Estou entrando nos cuartos que visitei.

Abollei sobre eles mentres durmía e durmía,

andando e espertando, afogándome nunha paixón

engalanada con corbelas de sufrimento.

Vaguei por eses cuartos na rocha

onde a lúa conxela o aire e todo o pelo

é negro ou prateado. Agora contareiche

o que aprendín deitada baixo a lúa

espida como fan as mulleres: agora contareiche

os cambios da lúa crecente e minguante.

Polas pedras duras da necesidade chuchamos

o que da auga podemos e así sobrevivimos

mulleres nacidas de mulleres. Pódese coñecer

cos dentes e tamén coa lingua

e pódese coñecer coas xemas dos dedos

e tamén coas palabras e con todas

as palpebrexantes ansias do cerebro.

 

MARÍA LUISA BOMBAL

Sempre tiven a sensación de que o boom da literatura hispanoamericana foi unha descuberta extraordinaria, unha revelación, pero, ao tempo, que nel había algo de inxusto. Faltaban os denominados escritores indixenistas, por exemplo José María Arguedas, o peruano a quen tanto admiro e, sobre todo, voces de muller. E mulleres haber, había. Estaban as irmás Ocampo, Silvina e Victoria; Alicia Jurado e Alejandra Pizarnik, por citar arxentinas. Pero tamén poderían formar parte do grupo a mexicana Elena Poniatowska, quen publica os primeiros libros nos anos 50; a venezolana Antonia Palacios; a boliviana María Virginia Estenssoro ou a uruguaia Cristina Pieri Rossi. E falo un pouco de memoria, pero poderíamos lembrar Brasil, fora do boom, e o tarde que nos chegou Clarice Lispector en comparación cos seus contemporáneos varóns.

O anterior non quere dicir que cuestione a calidade de todo o que o boom nos achegou e que gozamos con paixón, ou as novelas de Jorge Amado. Estes días, a miña amiga Rosario, Chuqui para todos os que a queremos, achegoume a unha escritora chilena que eu non coñecía María Luisa Bombal (1910-1980), e agasalloume cun libro que reúne as súas dúas novelas breves: La última niebla/ La amortajada, así como outros cinco relatos.

A obra de María Luisa Bombal non é extensa, por aí lle irá a Juan Rulfo. Viviu un tempo en Bos Aires, onde chegou a formar parte do grupo Sur, xunto Silvina, Victoria, Bioy e Borges, claro, quen moito a loou. A recomendación de Chuqui veu porque, falando  o outro día dos puntos de vista narrativos, lembrou La amortajada, novela na que o punto de vista da narración parte da muller morta. O principio é fantástico: Y luego que hubo anochecido, se le entreabrieron los ojos. Oh, un poco, muy poco. Era como si quisiera mirar escondida detrás de sus largas pestañas. 

A sorpresa maior, para min, veu coa lectura, porque non só a narración toma ese punto de vista, a través da voz dun narrador en terceira persoa, senón que vai mesturando, con mestría e sen que nada falle, a primeira e a segunda persoa.

Todas as historias teñen como protagonistas mulleres dunha mesma familia. A literatura de María Luisa Bombal denuncia a situación de sometemento e violencia que vive a muller, tanto na cidade como nas facendas da Pampa. Diante dese mundo de homes a cabalo, cazadores con amantes e profundamente infelices, está o mundo das mulleres de María Luisa, tamén infelices, pero de apaixonada vida interior e todas rebeldes, cada unha ao seu xeito, algunha autodestruíndose. Hai un aspecto escuro, de violencia, de sadismo, xa dende a infancia: Te veo correr tras nuestras piernas desnudas para fustigarlas con tu látigo. Te juro que te odiábamos de corazón cuando soltabas nuestros pájaros o suspendías de los cabellos nuestras muñecas en las ramas altas del plátano. 

Chamoume tamén a novidade do seu discurso para o seu tempo, xa que case toda a obra será publicada entre os anos 30 e 40.

A edición que Chuqui me agasallou é de Seix Barral -Biblioteca Breve- do ano 1984. Atopouna nunha tenda virtual de libros de lance, pero por se alguén se quere achegar a esta que eu considero xoia bibliográfica, supoño que o libro estará nas bibliotecas.

(A imaxe con Borges tomeina de internet e pertence á Biblioteca Nacional de Chile)

EMPORCARTE

Emporcarte é unha iniciativa do concello de Lalín quen, cada ano, convoca aos artistas de todo o país a participar nunha mostra colectiva arredor do porco e do cocido en días de Entroido. Fomos por primeira vez o ano pasado, da man do pintor Xulio García Rivas, quen nos fixo coincidir alí con Antonio García Teijeiro e Susi.

O sábado alá fomos outra vez, en día frío e chuvioso. Esta vez tamén participaba Maribel con dúas fotos que, malia o motivo, resultaron moi modernas: unha de grelos e outra de porco. Desta volta tamén foi Alba, amiga de Antonio e Susi, e Javier, o fillo de Xulio.

Con Acisclo

Atopamos moitos outros amigos alí: Soledad Penalta, Acisclo Manzano ou Isabel Blanco, que tamén expoñían obra. Tal e como aconteceu o ano pasado, a hora da inauguración coincidiu cunha particular sesión vermú, na que mozos e homes se disfrazan de mulleres e acoden todos ao mesmo local. Vimos de novo a Celso Sanmartín, o poeta e contador, moi no seu papel de moza, lucindo espléndidas pernas que, como nos explicou, víamos fortes porque estaban afeitas a andar no monte.

A festa remata en cocido. Estivo ben o deste ano, en particular nas sobremesas: rosquillas, filloas, orellas e queixo. Pero a min pareceume que o de 2015 tiña máis fondura. O ano pasado puidemos comer carne de porco nos seus variados xeitos de conservación: salgada, adobada, afumada, fresca… Este ano a min pareceume que toda estaba salgada, agás un anaco de orella que estaba afumado. Con todo, non tivemos queixa.

No xantar coñecín o fotógrafo Ángel Luis Utrera, quen sabe un mundo de patrimonio da zona, en particular, pareceume que de mámoas e petróglifos. Foi el quen nos fixo esta foto na que estamos Antonio, Xulio e eu. Tamén no xantar atopei a Luís González Tosar, con quen tivera ocasión de falar por WhatsApp uns días antes, pero a quen non contaba ver alí.

(As outras fotos son de Maribel Longueira.)

RÚA VIVA

Onte, revisando fotografías, atopei esta imaxe que ten o pouso daquilo que foi historia das nosas vidas e, tamén, da colectividade. Debe ser dun sábado de inverno, entre 1979 e 1980. Estamos diante do Alaska, aquela cafetería que había no Parque de San Lázaro de Ourense, que tiña na parede un mural de Xaime Quessada. Viñamos de crear a compañía de teatro Rúa Viva.

Manuel Núñez, Manuel Vidal, Manuel Guede, Camilo Valdeorras e eu.

De Rúa Viva falei o ano pasado, no pregón das festas do Corpus. A idea fora de Manuel Guede, que viña de estudar dramaturxia en Barcelona. Tratábase de recuperar a festa, o parateatral, a representación de rúa, que fora tan tradicional na cidade e que aínda o é en toda Galicia. A partir do traballo de investigación e recuperación, a compañía tentaría elaborar unha estética e unha proposta escénica propias do país.

Na imaxe eu levo na man a carpeta onde gardaba a documentación fundacional. Pouco antes de morrer, Benito Losada, quen fora durante tantos anos director da Casa da Xuventude, entregoume copia dos estatutos, porque unha vez constituidos, Rúa Viva fixérase socia da Casa, con dereito a dispor de espazo de ensaio e de traballo.

Rúa Viva convocara a persoas vincualadas coa música, a plástica, a escrita, o teatro, tamén coa costura e coa artesanía (por alí andaba connosco César Lombera, autor, entre outras, das esculturas do Carrabouxo, no Parque de San Lázaro de Ourense, ou das Dúas Marías da Alameda de Compostela e que daquela traballaba o cartón pedra).

Pero entre nós o equilibrio era inestable. As fortes personalidades de Manuel Guede e Manuel Vidal, o enfrontamento entrambos, fixeron fracasar o proxecto. Eu, amigo dos dous, tentei mediar, pero fun quen. Pouco despois, Guede e eu, xunto con Xosé Lois García e Bernardo Corral (Poro), fundabamos Caritel, compañía residente nunha sala pública, na que se desenvolveu unha programación teatral estable.

Manuel Vidal mantivo Rúa Viva durante anos, representando boa parte da obra teatral de Euardo Blanco Amor.

Este programa, deseñado por Mayte Vázquez, corresponde a unha das últimas representacións de Manuel Vidal. Trátase da estrea da obra A Revolución, de Isaac Chocron. A escenografía fora obra do artista César Taboada, a tradución do texto do poeta Víctor Campio, a música de José Loureiro, a dirección de Teresa Villar. En escena, con Manolo, Javier Millán.

A primeira representación de Caritel, foi a estrea da obra Abraham e Samuel, do escritor francés Vïctor Haïm. Guede e eu viaxamos a París, nun autobús da empresa Ampian, no mes de xaneiro de 1981, para nos entrevistar con Haïm. París nevado, Haïm cariñoso connosco e eu que namorei dunha muller na rue de Saint Denis. A tradución e dirección da obra foi de Guede, os actores foron Xosé Lois González e Bernardo Corral (Poro).

Anos despois, Bernardo decidiu entregarse ao río. No libro Miño dediqueille un poema titulado Último acto:

DOBROU a roupa

coma quen prega a derradeira folla

dun almanaque de brétemas.

Ollou o peitoril dos pasos e das voces,

sóubose frío e viuse

enfrontado a un labirinto de ecos

no escenario da ausencia,

recitando un texto que advertía

da rendición das sombras.

Logo, na cegueira da ponte,

o remuíño bebeu

o ronsel do seu aire.