MONTE PINDO: VELLAS IMAXES, RELATOS DA MEMORIA

Estiven o venres en Guitiriz, participando no curso de verán A paisaxe como patrimonio, que cada ano a Universidade de Santiago de Compostela alí convoca, curso organizado por Roxelio Pérez Moreira e F. Javier López González. Non era a primeira vez que participaba, xa estivera noutra edición anterior falando das paisaxes do solpor. Nesta ocasión a miña intervención tiña o título de: Monte Pindo, símbolo e identidade.

Buscando imaxes para ilustrar a charla, atopei estas do arquivo de Maribel Longueira. Son do ano 1982. Na primeira vemos a Fernando Alonso Romero con Xan Louro, na segunda Maribel e Luis Monteagudo conversan con ese home ao que debemos boa parte do coñecemento que temos do Monte.

Xan Louro foi compañía xenerosa daquel tempo. Coñecedor de cada recuncho do Monte, da súa microtoponimia, gozaba subindo a el e contando o que sabía. Foi el quen atopou a vasilla medieval, hoxe depositada no Museo do Pobo Galego. Foi el quen amosou algunhas das covas onde procuraban agocho os fuxidos ao Pedregal, logo do levantamento militar do 18 de xullo de 1936. Hoxe conmemóranse 80 anos daquel feito.

Entre os seus moitos valores, o Monte Pindo tamén atesoura o de ser referencia da memoria silenciada. Foron moitos os homes que alí atoparon refuxio, moitas as mulleres castigadas por axudar a maridos, irmáns, noivos ou fillos. Alí buscou refuxio Manuel Rodríguez Louro, o preso 4148 de Mathausen, que o 16 de setembro de 1941 sería asasinado no castelo de Hartheim, instalación anexa ao campo onde se experimentaba con métodos que asegurasen acadar de maneira rápida a “solución final”.

Nunca teremos palabras abondas, nin tempo, para restituír a memoria dos vencidos. Pero tampouco teremos acougo se non o intentamos.

 

Advertisement

AGUSTÍN FERNÁNDEZ PAZ

Onte pola tarde, xunto con Xosé Cobas, Ánxeles e Irene Penas, achegueime a Vigo. Iamos alá a despedir a unha persoa admirada e querida, Agustín Fernández Paz. Moita xente, chegada de todos os lugares de Galicia para dicirlle ata sempre ao amigo, mestre de mestres, docente sempre comprometido cunha profesión que amaba, escritor admirado que soubo recoller nos seus libros os soños dun país de soños, defensor e militante da lingua.

O acto de despedida, transido de emoción e conducido por Manuel Bragado, contou coas voces de Leidicia Costas; Xavier Senín; Paco Martín; Xosé Lastra do colectivo Avantar do que Agustín foi membro fundador; Fina Casalderrey e Xabier Docambo. A música, interpretando con voz e zanfoña a Negra sombra, púxoa Luis Caruncho.

Na viaxe e durante o acto, lembrei algúns momentos especiais vividos con Agustín. Non nos viamos moito. Non eramos amigos no sentido estrito do que entendemos por amizade, pero había entre os dous un respecto e un cariño fondos, manifestados de maneira expresa en máis dunha ocasión. Penso que el sempre creu en min máis do que cría e creo eu mesmo. Quizais por iso, alá polo ano 2006, recomendou o meu nome a unha editorial catalá que pretendía publicar autores galegos en galego. Tendo como padriño a Agustín, a relación callou, pero o libro que lle propuxen á editorial non gustou moito, e hoxe forma parte dos inéditos que un garda nalgún arquivo perdido dun disco ou dun vello ordenador. Agustín podería dicir comigo o mesmo que lle dixo Vicente Risco a Xosé Fernández Ferreiro, cando, aínda novo, pediu a mediación do mestre diante de Celso Emilio Ferreiro, para publicar un libro de versos na colección Benito Soto, daquela, Risco sentenciou: por falta de unto que non se perda o caldo. O resultado para Pepe e para min, foi o mesmo, o caldo perdeuse, pero non por falta de unto.

Cando coordinei o club de lectores en galego da biblioteca Miguel González Garcés, limos o libro de Agustín Non hai noite tan longa. Se podía, eu convidaba a que autoras e autores compartisen o debate sempre intelixente e curioso coas persoas do club. Agustín, xa enfermo, non puido vir, pero quería estar connosco, e propuxo participar por skype. Aquela foi a tarde de inauguración desa ferramenta de comunicación na biblioteca. Compartimos unha hora longa, momento emocionante que lembrarían estes días as lectoras, sobre todo as lectoras, e os tres lectores que formaban o club. Gustara moito ese texto, unha novela emocionante e intensa, que narra o retorno do protagonista á súa vila, logo da morte da nai.

Na primavera de 2014 eu trallaba na redacción do libro O soño galego de Julio Cortázar, editado por Linteo. Daquela, por Malores Villanueva, souben que na nova novela de Agustín A viaxe de Gagarin, había unha mención expresa ao autor de Rayuela. Tratábase do texto do capítulo 7 da novela, o que fala da boca: …Y si nos mordemos el dolor es dulce, y si nos ahogamos en un breve terrible absorber simultáneo del aliento, esa instantánea muerte es bella. Y hay una sola saliva y un solo sabor a fruta madura, y yo te siento temblar contra mí como una luna en el agua. Merquei a novela, lina e escribinlle. El respondeu axiña. Este é o texto daquel correo que me enviou:

Querido Chisco:
Por suposto que contesto ao que me pides. E paréceme fenómeno que amplíes o libro sobre Cortázar, dá gusto. Fágoo aquí, directamente na pantalla, porque non importa a redacción, só contarcho.
Como a todos os da miña xeración, Cortázar foi unha descuberta das que te deixan anonadado. Non me resulta doado lembrar a orde en que me fun atopando cos libros del. Foi unha descuberta na que, como ben sabes, metiamos no mesmo saco aos latinoamericanos, aínda que fosen tan distintos. Sei que, antes de marchar para Barcelona, no outono do 69, xa lera o Rayuela, que mo prestara Aurorita Nieto, unha mestra de Vilalba. E lera algunhas seleccións de contos del (El perseguidor y otros relatos, La isla a mediodía y otros relatos…). Despois, xa en Barcelona, foi o ir descubríndoo a medida que se publicaban os libros, desde as Historias de Cronopios ata as novelas, pasando polas coleccións de relatos. E despois foi un deses autores que, en canto saía un libro novo, xa o mercaba decontado. Conservo algunhas edicións curiosas, como unha que fixera Alberto Cousté (un exiliado arxentino que era amigo de Miro) cando estaba no Círculo de Lectores, publicando todos os contos que había ata daquela, mais ordenados dun xeito diferente. Fascinábanme, sobre todo, os seus contos, máis que as novelas, aínda que El libro de Manuel me gustara moito, malia o que diga a crítica.
E si, coma doutros escritores, hai cousas de Cortázar presentes no que escribo. Nesta novela hai unha cita explícita de Rayuela, e nalgunha outra tamén, mais tería que repasalas.
O que máis me fascina, aínda agora, son os seus contos. Non todos. Mais hai unha ducia, por dicir un número, que son inesgotables, un non cansa de lelos.
Se desexas algunha concreción, avisa.
Apertas!
Agustín

Agustín está nese soño galego de Cortázar, nas páxinas 262 e 263. Quixo a fortuna que, un ano despois, coincidísemos na entrega dos premios da edición, el recollendo o premio ao mellor libro de ficción por A viaxe de Gagarin, eu o de mellor libro de non ficción por O soño galego de Julio Cortázar. A aquela noite pertence esta foto.

O título da novela Non hai noite tan longa, invoca unha cita de Shakespeare: Reunide todo o ánimo que poidades. Que non hai noite tan longa que non remate en día. Iso faremos Agustín, na ausencia de ti.

O retrato do principio pertence ao centro de documentación da AELG. A autoría é de Distrito Xermar (2013). A última é de Maribel Longueira.

SOÑO E VÉRTICE

Presentouse onte na Coruña, no local Portas Ártabras, da Asociación de Amigos dos Museos de Galicia, o libro Soño e vértice, co que Eva Veiga obtivo o premio de poesía Concello de Carral, na súa XVIII edición. Tamén estes días Eva comparte outro libro connosco, Silencio percutido, que case ao mesmo tempo obtiña o XXXI premio de poesía Cidade de Ourense. Os dous forman parte da colección de poesía da editorial Espiral Maior, o primeiro co número 265, o segundo co 266. Ambos foron presentados xa en Carral e Ourense, respectivamente, pero agora inauguran o ciclo  habitual e necesario dos libros de poemas, indo de cidade en cidade, procurando a íntima relación cos lectores.

Mentres lía Soño e vértice, acudiron á miña memoria imaxes de dúas películas. Aquel Paseo polo amor e a morte de John Huston e Hereafter de Clint Eastwood. A primeira porque dende hai anos, dende aquel Paisaxes do baleiro, de 1999, Eva lévanos da man por un carreiro estreito e límite entre a luz e a sombra, entre a lucidez e o desconcerto, guiados sempre polos seus versos que se transforman en frecha azul. A segunda porque a lembranza que eu gardo de Hereafter é a brancura; e o branco máis albo, no mesmo sentido no que era empregado por Eastwood na película, aparece aquí como elemento, para min, principal de este Soño e vértice de Eva.

Quizais xa co seu primeiro libro Fuxidíos, pero dende logo, na miña opinión, dende Paisaxes do baleiro, Eva iniciou un camiño único e singular na nosa poesía. Un camiño que libro a libro a achega ao esencial, despoxando a palabra do innecesario, prescindindo de adxectivación, dicindo o menos posible para suxerir e emocionar máis. Afondando ata o extremo na linguaxe poética, sen perder de vista a reflexión filosófica, atenta sempre á revelación da ciencia, Eva axúdanos a mellor comprender e, tamén, a procurar a plenitude.

Podemos ter sido a un tempo

unha multitude arrastrando

o morto cada quen cara a si

pero sempre até a noite

que ninguén ve. 

ou

Arde un bosque de néboa no cristal.

Unha granada de sangue ausente

a estalar nas rexións do olvido.

Quen pode negar que existe ese abismo

na mesma lingua dos verdes días de onde

ao ollarnos tan desordenadamente puros

dobraba a súa espada o sol?

son versos que me remiten a esa primeira referencia cinematográfica. Porén, a máis intensa sensación do libro está relacionada coa segunda.

Aqueles que viviron a máis límite das situacións, esa de estar, por uns minutos, no gume entre a vida e a morte, falan no regreso de luz e de brancura. Eva viviu esa experiencia e garda lembranza dese instante e do retorno. Da primeira un resplandor ou unha luzada; do camiño de volta unha pinga de auga caendo sobre unha folla. Intuíu, entón, que hai un non lugar onde se fonden o visible e o invisible, un espazo de difícil acceso, onde se concentra toda a tensión poética, a última razón de ser do poema, o misterio da vida e da morte, a máis reveladora achega ao enigma que somos. Non hai nela afán místico, si de transcendencia, de tentar comprender por medio da palabra e da imaxe poética.

Estamos aquí/ no máis escuro/ do branco máis albo./ É como se fose un xogo/ que é en realidade un xogo. Dinos nun poema. Non é doado expresar con palabras a memoria dese lugar que se nos oculta. Sabemos que a presa -acaso nós- de ambos lados foxe cara ao fondo, como foxe a vida, lóstrego fugaz da súa arelante extensión. É necesario levar a linguaxe ao límite, despoxala, espila para poder apreixar e compartir esa intuición, contar como é que sente o corazón ese lugar con auga e canaveiras, porque non sabemos realmente o que alí acontece.

O poema que fai o número 15, vai precedido dunha cita de Czeslaw Milosz, para min ben reveladora: Adoitábase esparexer millo ou alpiste sobre as tumbas/ para alimentar aos mortos que voltaban/ con disfrace de paxaros. Como nacer de novo en formas de flor branca, di Eva noutro poema, sabendo que mentres sexamos visibles, nada realmente importante acontecerá, porque a proposta de Soño e Vértice e, tamén, a comprensión do ciclo da vida e da morte como un todo, flor e bolboreta a un tempo, a certeza de que non somos máis ca proxección causada por un efecto de luz.

Teño para min que, acaso, tamén é ese non lugar da brancura, entre o visible e o invisible, onde acoden, nun ir e vir constante, as persoas maiores desconcertadas, as que esqueceron, as que perderon a vista ou as palabras. Si, creo que, ás veces, transitan por ese doce val da tenrura.