PAÍS SERIO

Gustaríame saber a que se refería Mariano o luns pasado, cando dixo que España non é Grecia, que este é un país serio. Referíase á Semana Santa? Ás preferentes e os preferentistas, entre os que estivo miña nai? A sutil intelixencia do seu partido gobernante, inventor dun habilidoso e ben serio sistema de fraude? Aos preferentistas non, non caben na súa cabeza de persoa normal e decente, que así se refería aos seus e a si mesmo, nos debates con Zapatero, aqueles debates que xa son historia antiga da televisión.

Quizais ao dicir país serio, Mariano falaba das touradas, en particular as de Pontevedra, con certo arrecendo a habano e celulosa. As touradas son serias sempre ás cinco da tarde, xa o escribiu Lorca, á hora na que soa o clarín. Por certo, Lorca, nese poema de homenaxe a Ignacio Sánchez Mejías, anticipou o efecto da lei mordaza naquel verso: “en las esquinas grupos de silencio”.

Levo tempo querendo baixar deste vagón no que viaxo, guiado por maquinistas nos que non confío, seguindo o trazado dunha vía que non sei quen deseñou, cara un horizonte que non albisco, pero que nada ten que ver coa esperanza individudal e coa utopía colectiva coas que sempre soñei.

A cor imposta dende a seria sociedade tipo Mariano, é un gris de chumbo, que responde a un modelo teórico e non utópico, na idea expresada por Goethe de que toda teoría é gris; modelo e ton que se van conformando arredor das teorías do FMI, do Banco Central Europeo e da Comisión, pero non só, porque tamén emana de despachos inaccesibles, dende mesas de consellos de administración, dende as babas de especuladores e usureiros; deseños que poñen en práctica os democráticos gobernos nacionais que xogan o serio papel de lexislar (hoxe sabemos que Pérez Renovales regresa ao banco dos Botín, logo de trazar boa parte da lexislación, sobre todo económica, elaborada polo partido que goberna o país serio. Regresa con ascenso feliz, por eficaz).

Volvendo a Goethe, acaso a utopía sexa a vida que el identificaba coa cor verde das árbores douradas. Estes días valoro a posibilidade de me facer papista e franciscano, pero non sei se iso é compatible co meu pasado de alumno nun colexio de curas.

(A segunda imaxe pertence ao museo Goethe de Düsseldorf, que tiven a sorte de visitar hai anos. Está na sala Weimer, que recolle os seus experimentos científicos, en particular, os estudos sobre a cor).

Advertisement

PREGÓN FESTAS OURENSE 2015

O sábado tiven o privilexio de ler o pregón das festas de Ourense, porque sempre é un privilexio escribir o pregón das festas do lugar onde un naceu. Procurei facelo o mellor que souben. Dediqueille horas, tanto de investigación como de redacción, implicando a algúns amigos que me axudaron na procura de información (Grazas a Tacho, a Carrión e a Xosé Manuel). A primeira versión que gardo, e que chamo expandida, levábame 22 minutos de lectura. O traballo máis difícil foi reducir, pasar lixa unha e outra vez ata conseguir situar a lectura nun formato de 14-15 minutos, variable, segundo o momento, ata os 16 minutos, que é por onde andaría no serán do sábado, pero esas  son as cousas do directo.

Pregón festas. Imaxe de Tempo de lecer

Impresiona falar dende o palco da praza Maior. Supoño que a impresiòn sería aínda maior dende o balcón. Impresiona pola dimensión do espazo e pola cantidade de xente que pode acoller, malia que cando falei eu aínda había algunhas cadeiras baleiras, pero estaban cheas as terrazas e había moita xente de pé. O malo é que o retorno da posible simpatía, emoción ou fastío, é complicada pola distancia. Eu procuraba sentila, pero só atopaba o balbordo das voces daqueles que non tiñan ningún interese no que eu contaba. O vento do solpor xogaba cos folios e fíxome perder o fío en dúas ocasións, pero penso que non se notou. Repetira tanto a lectura nos días previos, que case sabía o texto de memoria.

A lectura dende outro ángulo. Foto do meu amigo Jorge.

Debo agradecer a presenza de amigas e amigos. Sei que algunha realizou esforzo importante para chegar e estar comigo. Tamén lle agradezo a Ana Garrido o convite que me fixo na mañá do 25 de abril.

Sorprendeume onte o andel do quiosco onde merquei os xornais. La Región e La Voz de Galicia publicaban a foto do pregoneiro e do alcalde, Jesús Vazquez, en primeira fila. No local no que entrei, había varios feixes de cada un, polo que a imaxe aparecía repetida unha morea de veces.

Despois do pregón, xa coa banda da Carballira. A foto de Xosé Luis Fernández Carnicero

Ao remate do pregón actuaba a Banda de Gaitas da Carballeira e iso levou moita xente á praza. O anterior, semella crónica engolada, ególatra e egocéntrica, que non debe ocultar a realidade: escribimos, pero case ninguén nos le. Durante a semana falei con bastantes persoas que me deron instrucións ou me entrevistaron. Poucas (algunha si, claro) sabían dos meus libros. Ninguén fixo referencia a que o universo principal das miñas historias e dos meus versos é Ourense, única razón que xustificaba estar alí, polo que, poñéndome no lugar do público, sentínme como un fantasma.

Deixo agora o pregón, longo, pero igual alguén ten curiosidade.

PREGÓN FESTAS DO CORPUS. OURENSE 20 DE XUÑO DE 2015

Francisco X. Fernández Naval

Boas tardes, amigas e amigos:

Hoxe comezan as festas de Ourense, as nosas festas. Coinciden coa renovación das corporacións municipais,  outro motivo de celebración, xa que festivo é o exercicio da democracia. Uns representantes deixaron os cargos e responsabilidades, e outros accederon a eles por decisión dos nosos votos. Así, considerando a saíntes e a entrantes, quero saudar a quen sendo alcalde me convidou a ser o pregoeiro deste ano: Agustín Fernández. Tamén a quen exerceu como concelleira de Educación, Cultura e Festas, Ana Garrido, quen pensou que eu podía estar hoxe aquí. E, por suposto, á nova corporación e ao seu alcalde, Jesús Vázquez. Jesús, sorte!

Pero o saúdo máis entrañable é para todos os ourensáns e visitantes, en especial para vós que nos acompañades. Grazas por virdes. Saúdo, tamén, aos integrantes da Banda de Gaitas da Carballeira, cos que comparto este acto inaugural.

Probablemente Ourense non é cidade perfecta, poucas cidades o son, pero, entre outras moitas cousas, si é cidade festeira. Precisamos pouco para argallar unha celebración. Os ourensáns gozamos co Entroido, festa profana que, se cadra, é a máis importante das festividades que vive a cidade, con moita participación e moi bo ánimo, así veña de frío ou de chuvia, e que sempre se celebrou, aínda en tempos de prohibición.  

Dende neno vivín con intensidade o San Lázaro, xa que nacín, xoguei, soñei e amei á beira do Parque que leva o nome do santo. A véspera da festa baixaban as rosquilleiras dende as terras altas de Pereiro de Aguiar e de Esgos, e durmían no portal da casa. Na mañá do santo, logo da procesión, xiraban as madamitas, con moita pólvora e lume.

Os Maios é festa bonita, pero en declive, quizais por estar asociada aos ciclos da natureza e ao mundo labrego, hoxe en crise. Sendo eu rapaz gustábame mercar as coplas e cantalas. Un ano, compuxen varias para unha asociación de auxilio a discapacitados e, aínda agora, cando vou aos colexios a falar cos nenos de poesía, sempre compoñemos algunha, que logo cantamos. Velaí esta breve dedicada ao cambio político:

Aquí vén o maio

rabudo e rosmón

o maio da copla

o maio fungón.

 

Votamos alcaldes

e corporacións,

tivemos sorpresas

e expectación.

 

Marchou o PSOE

gañou o PP

que os novos que chegan

entren con bo pé…

 

Lembro, sendo neno, o serán do día dos Remedios, no campo que foi lugar de feira e desafío; arredor da ermida e a beira da Ponte, con polbo, carne ao caldeiro, e lámpadas de cores alumeando a noite de verán.

Como festa de outono temos os Magostos, a miña preferida: castañas, viño novo, chourizos; o rostro pintado con tizón. En 1980, convidáronme a facer o pregón do Magosto daquel ano. Escribino e entregueino con anticipación. A lectura sería o 11 de novembro, festivo, ás 12,00 h. O día veu de moita chuvia. Eu achegueime aquí, ao Concello, pensando que sería este o lugar da lectura, pero o edificio estaba pechado e non atopei a ninguén. Dixéranme día e hora, pero non onde. Daquela non había teléfonos móbiles. Resultou que o magosto oficial era no Campo da Feira e eu non aparecín. Leuno por min o concelleiro de festas. Ao día seguinte, La Región anunciaba a publicación de “el pregón que el pregonero no leyó”. A crónica non me deixaba en bo lugar. Eu sentinme moi avergoñado e decidín que nunca máis sería pregoeiro. Ata hoxe.

Cando Ana Garrido me propuxo escribir o pregón deste ano, díxenlle que non. Pero logo considerei que é bo exorcizar e esconxurar as experiencias negativas. Trátase, ademais, das festas do Corpus, coas que tanto gocei de neno e de adolescente. Elas marcaban o final do curso escolar e o inicio da vacación. Tres meses por diante para xogar nas interminables e ilimitadas tardes de verán.

O Corpus ourensán é festa antiga. Cítase nun documento de 1437. Nel repítese varias veces a expresión “segundo o acostumado”, que nos fai pensar que xa se celebraba antes.  600 anos de tradición. O momento principal da festa relixiosa era a procesión, de moita devoción e con gran rivalidade entre as confrarías, que elaboraban complexos cadros escénicos, a xeito de autos sacramentais, con danzas de espadas e música. Sabemos da confraría dos carniceiros, co seu touro; a de San Miguel, cos seus oficios; a de Santa Eufemia, ou dos zapateiros, que paseaba unha coca como a de Redondela, á que tamén chamaban coquetriz. A confraría de San Sebastián con xogos, e logo as de Santa María Nai e a do Corpo Santo, con cirios e oficios. A procesión era unha mostra de teatro festivo e de rúa, que conxugaba todas as artes: decorados, imaxinería relixiosa, música, danza, coreografías, interpretación, literatura e, tamén, aspectos relacionados coa percepción sensible: os aromas de cirios e de incenso, o recender das flores, os adornos de rúas e balcóns.

No Corpus de 1506 cruzaron o Miño pola Ponte Vella os reis de Castela: dona Juana, a quen dicían “La Loca”, e seu home, Felipe alcumado “El Hermoso”. Navegaran dende o norte de Europa, desembarcaran na Coruña e fixeran camiño por Betanzos e Compostela. Viñan con grande profusión de pompas e fanfarrias; fálase dun séquito de 536 cortesáns, vasalos e serventes, e dunha hoste de 2000 infantes, vestidos de veludo e ferro, naqueles días de calor. Sería, tamén a súa, unha composición teatral, que congregaría a curiosidade dos ourensáns. Nos cinco días de festa que pasaron aquí, os soldados beberon o bon viño de Ouréns, que dicía o Rei Sabio. Beberon como “tudescos”, segundo Otero Pedrayo. Por certo, era Otero quen imaxinaba a festa do Corpus cun sol loiro escintilando na cruz dourada, nos cotos areosos, nas viñas enxoitas.

No Corpus sempre foi tradicional o teatro. Ata o século XVIII, cada ano contratábanse as mellores compañías de España e Portugal, cómicos da legua que viñan coa encarga de representar unha peza relixiosa na catedral, e outra profana, na Praza Maior, esta costeada polos gremios e polo concello,  e que debía repetirse dous ou tres días.

No ano 1979, un grupo de mozas e mozos, procedentes da literatura, da pintura, da música, da artesanía, da educación, creamos o proxecto teatral Rúa Viva. A nosa vontade era vincular a actividade dramática coa recuperación da tradición teatral do noso Corpus. A intención era interpretar no escenario e na rúa, inspirándonos naqueles espectáculos capaces de encher a catedral e a cidade de representación e festa.

Durante séculos celebración relixiosa e profana conviven, sempre arredor dese xoves que é un dos tres do ano que locen máis co sol. Pero chega un momento no que o carácter lúdico da festa profana, molesta ás autoridades relixiosas, en particular os bailes. Vén, daquela, o cambio de data. Será o concello quen dispón trasladar as festas á última decena de xuño, pero é o bispado quen propón a necesidade de separar as celebracións. Isto sucede en 1956, sendo bispo Ángel Temiño, aínda que hai quen di que a decisión foi tomada polo seu predecesor, Blanco Nájera.  Resulta curioso comprobar que a razón que o concello dá para o cambio de data, é o exceso de chuvia nos primeiros días de xuño. En 1958, o xornal El Pueblo Gallego, na páxina dedicada a Ourense, publica un artigo titulado “Lluvia de Corpus”, no que lemos: “Durante años, el mal tiempo aguó muchas fiestas y restó brillantez a números del programa preparados con afán y entusiasmo para lograr su lucimiento. En este sentido es muy loable recordar que el Ayuntamiento aprovechando una coyuntura oportuna haya establecido un cambio de fechas y ahora las tradicionales de Orense se celebren en la última decena de junio y la primera de julio. Hay al menos una mayor seriedad en el tiempo, y el marco da una mayor garantía a los números del programa que por costosos, vistosos y espectaculares, deseamos que satisfagan por su brillantez y atracción”. A coxuntura oportuna sería a protesta dos bispos Nájera ou Temiño, pero o que resulta simpático é o da seriedade do tempo.

Anos máis tarde, cando Manuel Rego Nieto asume a presidencia da Comisión de Festas, o primeiro que fai é solicitar unha entrevista co bispo Temiño para pedirlle que festa relixiosa e profana coincidan de novo. Discutiron, sen chegar a acordo. Na despedida Rego Nieto ameazou: “Señor Obispo, no me ha convencido. Actuaré en conciencia. Haré lo que considere más conveniente”. O máis conveniente estableceuno a súa muller, no xantar dese día, aconsellándolle que deixase pasar ese primeiro ano e que xa vería no seguinte. Festa profana e relixiosa nunca máis coincidiron.

Eu gardo entrañables lembranzas das festas do Corpus. Quizais a primeira é a de asistir a unha representación de monicreques, na praza de San Marcial. Daquela viña sempre a compañía de Maese Villarejo, co seu heroe, Gorgorito e a canción: Te, te, te chocolate y café… que cantabamos sentados no chan, á sombra dos plátanos, acompañados polo escorregar da auga da fonte.

Sempre me impresionaron os xigantes, de rostro impenetrable e distantes na súa altura; e os cabezudos, coas súas cabezas tan grandes e os brazos e mans tan pequenos.

Dos bailes do Posío, coñecidos coa rimbombante denominación de “Gran asalto baile”, gardo memoria porque todos os anos había unha noite na que miña irmá e eu non durmiamos na casa. Pais e tíos saían de verbena e nos quedabamos ao coidado da avoa en Oira. O de Gran asalto sería polo costume popular de saltar o enreixado do Xardín e colarse sen pagar.

Sendo nós de Oira, había unha atracción que nos era principal: o descenso do río en piragua, que remataba entre Oira e Velle, e que iamos ver dende a estrada de Barra de Miño.

Pero sempre, a referencia central das festas foi a Batalla de Flores. Canta ansiedade agardando o desfile das carrozas, coas nenas e mozas vestidas de princesas e empoleiradas nas figuras, mantendo a batalla de cintas e confeti cos espectadores, en particular cos nenos situados en primeira fila. As rúas quedaban logo cubertas de papel de cores, que se mantiñan nas fendas e pregues dos lastros ata que os levaban a manga rega ou o escorrer  das treboadas. Meu pai sentía orgullo de ter participado un ano na elaboración dunha das carrozas premiadas. Un eco afastado, un borroso recordo, dime que era unha alegoría de flamencos, de Federico Alonso, un dos grandes carrocistas ourensáns.

A Batalla de Flores evolucionou, segundo nós medrabamos, e a entrada na adolescencia coincidiu coa chegada das Majorettes de Montpellier. A nós, os rapaces de entón, a chegada daquelas mozas que desfilaban desinhibidas e alegres, descubriunos a existencia doutros mundos e doutros costumes ben diferentes aos limitados e escuros nos que viviamos. Eran como brancas camelias, como flores de lis, poderíamos dicir, invocando a Álvaro Cunqueiro. 

Outro acontecemento festeiro das nosas vidas foi o Festival do Miño, que tivo dúas denominacións: Festival Hispano Portugués de la Canción del Miño e Festival del Miño, Canción del mundo celta.  

O festival quixo relacionar Ourense co mundo: primeiro con Portugal, con pre-festivais en Braga e Guimaraes, para seleccionar os representantes portugueses; e logo cos países do mundo celta. Hai que contar que no ano 1968, a bandeira galega ondeou oficialmente coas dos outros países celtas, o que chamou a atención do gobernador civil, que esixiu explicacións. Dixéronlle que todos os países celtas presentes no festival, saudaban coa súa bandeira e que Galicia, sendo celta e tendo bandeira, tamén debía saudar. A explicación deixouno satisfeito.

Máis alá das polémicas, o festival deixou cancións que formaron parte de nós, como “Mi tierra gallega”, popularizada polos Tamara ou “Miña Maruxiña”, que deu a coñecer a Xil Ríos. En 1967 gañou “Lazos azules y rosas” composta por un descoñecido Víctor Manuel, e Los Mismos foron canción do verán con “Una vez” en 1969.

Neses anos tamén había rally; vivimos a Mostra de Cine, antecedente do OFF actual e organizada polo Cine Club Padre Feijoo. Vimos a posta de largo da compañía teatral Histrión 70 e cantamos coa Coral de Ruada.

Leo o programa das festas deste ano e observo que hai cousas que se encadran na tradición: o descenso do río en piragua; o festival internacional de canción popular; teatro de rúa, microteatro e teatro lido. Hai xogos, cine, concertos con música de fado, bandas de rock, flamenco, soul, country, tradicional galega… Fogos de artificio, deporte, ilusión. Novidades para min son a danza e as feiras: cultural, histórica, gastronómica e medieval. Pero advirto que este ano tampouco hai Batalla de Flores. Supoño que haberá razóns para prescindir dun número que se iniciou en 1906. Pero eu non podo deixar de sentir unha certa saudade, lembrando as tardes de inquietude, de papeliños entre o pelo e arredor do pescozo, e de fantásticos universos de papel de seda e de cartón, que daban vida ás alegorías das carrozas, segundo Enrique Bande vinculadas cos andares portugueses e as fallas valencianas. A vida é o que ten, vai cambiando as cousas.

Hoxe, na aldea global, todas as festas se asemellan. A min paréceme que, sen renunciar a traer as mellores atraccións do mundo que poidamos pagar, está ben afondar na esencia do que somos e que a programación responda á nosa identidade, vocación que me parece apreciar na deste ano. Isto xa o pedían Blanco Amor, Álvaro Cunqueiro e Carlos Casares nos textos que escribiron para os programas dos anos 1971 e 1973. Por certo, recomendáronme vivamente o concerto de Daniel Minimalia desta noite.

Os que andamos por aí sabemos que hai un xeito particular de ser, que é ser de Ourense. A canción di que os nacidos en Ourense levan no peito un luceiro. Forges publicou unha vez unha viñeta na que se vían a dous personaxes deses barbados e coa roupa raída, que se arrastran polo deserto cara unha palmeira, e un deles, entre nostálxico e emocionado, exclama: Meu Ourense! Ese é o noso ser, a luz que non se apaga.

Somos dun solar vello e antigo ao tempo; cidade perdurable de fontes e vapores, lugar de paso, pero tamén de vida e de esperas. Somos de tardes de licor café, de bica, de contar, da adega, de interpretar o mundo coa palabra fértil das terras do viño. O bo viño das palabras.

Somos do soño, das calores do estío, da esmorga e da ruada, do canto comunal, do humor e do sorriso, da alegría de compartir, do baile. Somos de festa porque somos de Ourense.

Cando as festas coinciden cun santo, e costume invocar o seu nome nos vivas cos que conclúe o pregón. Agora as nosas, aínda sendo do Corpus, chegan polo San Xoán, pero non é cousa de berrar o seu nome. Non tendo pois posibilidade de facer invocación, sagrada ou pagán, os berros que propoño dar convosco, serán estes:

VIVAN AS NOSAS FESTAS!

VIVA OURENSE!

E QUE SOEN AS GAITAS!

 

 

INFORMACIÓN ESCULTURA LEIRO

Amigo Fogueteiro, velaí vai unha explicación recollida por La Voz de Galicia, sobre a escultura de Leiro.
http://www.lavozdegalicia.es/hemeroteca/2004/06/17/2779621.shtml
Pregunteille tamén a Celestino Poza, el dime o seguinte: Pois non teño nin idea……..a escultura enorme, semellaba un corte de mangas……..polo que ante as moitas cancelacións e trifulcas que houbo nunha época…parecía que aena-iberia se cachondeaban da xente…iso dicían algúns….non sei.
Creo que entre as dúas respostas permiten unha composición de lugar. Si é certo que a escultura segue no aeroporto. Eu non o lembrei o outro día, pero agora si, está na porta 1.

A fonte bibliográfica da hemeroteca, debémoslla a Inma Doval.

14 DE ABRIL

A miña amiga  Carmen Rodeja envía un correo que di: Esta tarde en el alto del Acevo los vecinos fueron a recordar a los milicianos. Colgaron esta bandera, vino la guardia civil, les preguntó qué hacían, les dijeron que recordar a los milicianos, y entendieron todo. Todos en la montaña de Lugo y Asturias lo recuerdan, antes, ahora y siempre.

Eu tamén lembro ao comandante Moreno e os seus homes, asasinados no Acevo, e a tantas outras e outros que morreron nos recunchos de Galicia e de España; e aos que fuxiron e aos que viviron en silencio a fachenda dos vencedores.

Lembro e pido República, por eles, por nós, polos que veñan.

A NOITE BRANCA EN RUSO

Xa está editada en ruso a novela A noite branca, que dá nome a esta bitácora. O traballo de tradución correu a cargo de Elena Zernova e cónstame que foi un traballo intenso, que requeriu esforzo e, polo que falei con ela, seguramente nalgunhas pasaxes mellorase o texto orixinal. A editorial é nestorbook.ru. A Elena e á editorial debo agradecer esta alegría.

Aínda non teño o libro, o obxecto físico, non o podo tocar, pero onte conseguín esta mostra escaneada do traballo editorial: cuberta, créditos e o inicio do capítulo VII.

Resulta curioso ver un texto propio posto nunha lingua tan diferente. Xa me aconteceu cando publicaron ao éuscaro a aventura de Suso Espada: Istambul e o cabaliño de ouro. A sensación de desconcerto, e tamén de emoción, aumentou ao ter na man o texto en árabe do conto ilustrado polo pintor sirio Ali Ali, Suleiman e Salúa. Nesta versión rusa de A noite branca, si chego a discernir o meu nome nos créditos, pero aí remata todo. Paréceme ben esa dobre páxina de créditos, na que figura edicións Xerais, a editorial que apostou polo texto, así como o ano daquela primeira edición.

Gustaríame poder manter algunha comunicación cun lector ruso da novela, pero non sei se será posible. Aquel é mundo moi afastado de nós, ou nós deles, e está, tamén, a dificultade lingüística. Mentres, velaí vai a novela, transitando os seus carreiros polo mundo, agardando por unha editorial que se decida a publicar a versión en castelán, que tradución hai, feita por Carlos Airas. Se algún lector deste blog sabe dalgunha posibilidade, moito lle agradecería me facilitase a información e me indicase o camiño.

A tradución contou co apoio da Secretaría Xeral de Cultura, da Consellería de Cultura, Educación e Ordenación Universitaria, concedendo a axuda solicitada pola editorial nestorbook.ru, na convocatoria anual de axudas á tradución do ano 2013.

CON ANTONIO GAMONEDA

Aproveitando a viaxe a León, o domingo pola mañá quedamos con Antonio Gamoneda, nun café preto da súa casa. O día amenceu en chuvia, pero non ía frío. Coma sempre, chegou puntual á cita. Sorprendeume velo con bastón. Explicounos as secuelas que no seu corpo deixou o atropelo que padeceu hai cinco anos, a dificultade de camiñar, o aumento de peso e a necesidade de se transformar en trípode, por repartir o peso (a expresión é súa). O bastón é o terceiro que ten, aínda que só mercou un. Cambios nos cafés. Alguén leva o seu por erro e el debe asumir o que lle deixan, pero sorrí ao contar que sempre gañou co equívoco, cada bastón aceptado como propio era mellor co anterior e agora agarda que alguén leve este seu, que non o era, e lle deixe un con empuñadura de prata.

Sempre entrañable, segue pechando os ollos ao falar, o que lle dá un certo aire de inocencia. Mantén a fidelidade ao café só. Hoxe toma dous, pero non proba os churros.

Ten Antonio o don de facer sentir importante ao interlocutor. Pregunteille eu polo que escribe e os traballos nos que fatiga as horas. Contoume dun proxecto con Yamamoto Masafumi, de quen hai pouco puidemos admirar a súa obra na Coruña, porque o pintor e gravador xaponés ilustrou un fermoso poema de Eva Veiga. Falounos, tamén, doutro proxecto pictórico literario con Juan Carlos Mestre, e dunha restauración ou reparación do cancioneiro popular asturiano, traballo que desenvolve co barítono Joaquín Pixán. A min gustaríame coñecer a Joaquín Pixán, pois el compuxo unha oda a Jovellanos, e falaríalle eu dos días que o político e escritor ilustrado pasou en Muros e do que alí escribiu.

Pero falaba da particularidade de Antonio, que é don dos xenerosos. Porque sempre hai un momento no que, cun movemento da man e da cabeza, semella querer borrar todo o anterior e entón interésase polo que fai o outro. Sorprendeume a súa memoria ao me preguntar por cousas das que falamos hai tempo e sobre as que mantivemos correspondencia. Lamentou fondamente que A noite branca non estea aínda publicada en castelán e si traducida xa ao ruso, e non só porque me autorizou a incorporalo a el, de neno, como personaxe nun dos capítulos, senón porque sempre manifestou interese en ler o libro. Eu mandeille ese capítulo, como peza separada da novela, para obter a súa aprobación, e el respondeume isto tan fermoso para min, claro: Bien me parecen tus folios, ajustados en su primera mitad a la realidad “histórica” y en esa prolongación imaginaria que bien pudiera haber sido también realidad en la segunda. Únicamente, una precisión: Los alemanes, en sus desfiles, se acompañaban de una banda de música, pero no cantaban. Tampoco pasa nada si conservas el cántico. Creo que está escribiendo una buena novela. (Os alemáns eran a Lexión Cóndor, que para entrar en León desfilando, formaban diante da súa casa).

Cóntanos das fatigas e dos compromisos. Nos dous últimos dous meses estivo en Italia, Canarias, México e Ecuador e fala do volume de papeis, peticións de limiares e lecturas de manuscritos que o agardan e que acadan a altura de máis de medio metro. Confesa ser consciente de que o tempo é limitado e sabe que o que resta non lle vai dar para escribir todo o que ten na cabeza. Dicímoslle que iso é o importante e que debe liberarse doutras obrigas que lle rouban horas de traballar no seu. Sábeo, pero sabe tamén o que lle custa dicir non.

O camareiro tiranos unha foto. Maribel, a fotógrafa, fotografada polo camareiro. É unha curiosidade, porque ela case nunca sae nas fotos. As outras dúas si son súas. Pasa do medio día cando marchamos. Angelita chámao para que merque o pan. Sobre León segue caendo a chuvia.

Deixo esta gravación que atopei en YouTube, o poema, a súa voz, o ritmo do verso, que non é só música, que ten, tamén, valor significante, tal e como deixou escrito nese libro que a editorial Trifolium publicou en galego, Fonación, palabra e escritura, pensamento poético, no que Antonio escribe: as significacións poéticas son creadas pola rítmica. E máis estritamente aínda: o pensamento poético é pensamento rítmico, para engadir algo máis adiante: Recorden: a rítmica creará unha semántica imprevisíbel,  mais esa semántica imprevisíbel ha de ter -e o mencionado conxunto neuronal “censor” ha de respectala- unha seria e veraz connotación existencial. 

NOVA YORK 2: NO MUSEO XUDEU

En Batery Place, no extremo sur de Manhattan, érguese dende hai pouco o Museum of Jewish Heritage. A vista da baía dende as galerías interiores é formidable, xa que queda diante da Estatua da Liberdade e de Ellis Island. Non o lembraba da primeira visita a Nova York no ano 2002. Daquela, non repararía nel por non estar centrado coma hoxe nun asunto que ten que ver coa comunidade xudea da cidade, xa que o edificio estar, estaba, que foi inaugurado en 1997.

Ten unha construción curiosa, de planta exagonal que medra como unha pirámide de corpos concéntricos e que tanto polo xeito de se alzar, como polas seis puntas dos exágonos, quere lembrar aspectos principais de cultura xudea. Porén, a min, pareceume que ten algo de búnker, de estar á defensiva nun lugar, ademais, que como indica o propio nome, ten moito de militar. Ando perseguindo a memoria dunha xudía, Gertrud Herber, austríaca fuxida do nazismo a través de Marsella e Casablanca, tal como na película, e que chegou a Nova York, xunto cos pais, o día 8 de agosto de 1941. Estivemos diante da casa na que habitaron sempre, no 2655 East, 21 St. de Brooklyn, nun barrio próximo a Coney Island, habitado por moitos xudeus, rusos en gran parte, segundo me contou alguén.

Gertrud xa saía na Noite branca. Ela é a moza que esixe a Fritz Blankenagel que escolla entre a guerra e ela. Iso era novela e novela será o que depare o futuro. Mentres, investigo o que podo do seu pasado, porque dende hai tempo e por azar, teño no meu poder uns cadernos marabillosos, escritos dende a adolescencia, cunha primeira entrada en marzo de 1925 e a última, cando xa perdera a letra elegante, de xullo de 1963. Nos cadernos nada conta, so referencia as viaxes, anotando o día de saída, o relatorio completo de lugares visitados e o regreso. Ilustra cada páxina con material diverso: follas de árbore; flores secas; sobres de azucre; billetes de autobús, tren ou avión; menús de restaurante; facturas de hotel; programas de concertos e teatro; folletos turísticos e, tamén e aí está o tesouro, con pases para conferencias xerais da ONU, para convencións de asociacións xudías sempre en Atlantic City, para congresos relacionados co turismo e parques naturais e isto si que non me chama a atención, xa que a primeira anotación, sendo nena, é dunha excursión para esquiar nos Alpes.

Vaime axudar na investigación María Teresa, unha muller que veu ao festival o primeiro día, filla de galegos pero nacida en New Jersey, onde vive, que fala un galego marabilloso, aprendido sobre todo alá, escoitándolles dicir aos pais dende nena e que logo veu perfeccionar aquí. Agora tamén inicia ao seu home no galego. Antropóloga, ofreceuse a pescudar por min en arquivos e bibliotecas.

Con Tareixa ao remate do recital.

Ao museo xudeu fun procurando información sobre a colectividade xudía en Nova York logo da II Guerra Mundial, pero pouco atopei. Hai bastantes referencias á emigración anterior a 1930; unha planta enteira dedicada ao nazismo, os campos, o holocausto e o éxodo, con moito material sobre salvocondutos, declaracións e prohibicións de entrada, incluíndo o orixinal dunha carta de Einstein a Roosevelt, pedíndolle que abra as portas e deixe entrar aos que foxen do exterminio. Nada do que sucedeu despois, sobre a influenza do capital americano na construción do estado de Israel ou sobre as diversas tendencias políticas das organizacións de xudeus americanos, que era o que a min me interesaba, xa que houbo e hai de todo, por máis que hoxe, como sucede en Israel, triunfe a extrema dereita.

Dende alí fomos ao primeiro recital do Festival poético. Era no Center of Worker Education at City College of New York- CUNY, situado diante do pitón dereito do touro de Botero, que esa foi a referencia que nos deu Carlos Aguasaco, o portavoz da organización do The Americas Poetry Festival of New York 2014. Eu fun o primeiro participante en intervir. Na imaxe de abaixo estamos eu e Amelie, encargada de ler en inglés os poemas que eu recitaba en galego. Esta foto e a de Tereixa, son de Maribel. A da vista dende o museo, é miña.

NIEVES ÁLVAREZ: DESDE TODOS LOS NOMBRES

O pasado xoves, día 11, Pedro Ramos e eu presentabamos, na libraría Arenas da Coruña, o último libro de poemas de Nieves Álvarez Martín, escritora nacida en Ávila e residente en Cantabria.

O libro, titulado “Desde todos los nombres (Abedeceario del olvido)” é unha decidida e valerosa denuncia do esquecemento das vítimas da represión franquista que aínda permanecen en fosas comúns, espallados por gáveas, campos e traseiras de cemiterios de España e, tamén, da dor e impotencia dos seus familiares.

Lembraba eu na presentación algúns dos poetas que se achegaron a esta cuestión, unha das feridas sen curar da sociedade española. Invocaba, claro, a Antonio Gamoneda, un dos escritores que máis fonda reflexión poética realizaron sobre este tema, velaí senón: Descripción de la mentira, Lápidas ou Libro del frío. Lembraba que tamén a poesía galega reparou nesta inxustiza, tumor da democracia española e da súa incapacidade para permitir que cicatricen as chagas da dor, polo tanto, tema absolutamente actual. Citaba eu Os cadernos da ira, de Pepe Álvarez Cáccamo, o traballo de Claudio Rodríguez Fer ou as voces de mulleres como Carmen Blanco e Marta Dacosta. Tamén, claro, os versos que Manuel Álvarez Torneiro, o noso Premio Nacional de poesía 2013, quen vai deixando referencias a paseos e desaparicións en todos os eus libros. Nese que mereceu o premio, Os ángulos da brasa, podemos ler: Unha memoria mineral recorda/ o túnel cara á morte,/ o medo esborrexendo,/ o estrépito da ira;/ mortos arreo e con todo posto/ unha hora antes das primeiras luces./ E aínda houbo valor para outros días.

Nieves Álvarez, con Desde todos los nombres, incorpórase a ese grupo de escritores que denuncian un dos trazos máis incomprensible e máis cruel da sociedade española. Nieves faino “desde el vuelo herido de los pájaros” y desde “la libertad secreta de los árboles”, tentando achegarse ao sufrimento do pai, que permaneceu preso en varios campos de concentración, historia durante moito tempo ignorada por ela.

Penso que no seu caso, como no dos demais poetas, o poema axuda a elaborar un discurso ético con valor estético, tan necesario cando se trata de abordar un asunto que fire tanto como este. Si, ademais os seus versos fan leve o pesado, pois pesada é a carga, como sucede nese poema dedicado a Antonio Machado: … empuñar el valor como una pluma/ el alma como un largo recorrido/ de palabras que sangran en la boca…

Hai días celebrabamos aquí o centenario de Nicanor Parra e citabamos algúns poemas do libro Chistes pa/r/rá desorientar a la policía/poesía, entre os que estaba este, tan breve como contundente:

De aparecer apareció/
pero en una lista de desaparecidos.

Pero Chile fixo o esforzo por recuperar, identificar e devolver á luz da memoria aos desaparecidos, como o fixeron Arxentina, Uruguai, Brasil, como o están facendo as Repúblicas balcánicas.

“En una antigua caja de metal/ y dulce de membrillo…” di Nieves. Ao fío destes versos conteille que tamén eu tiven a miña caixa de marmelo, con fotos e cartas escritas dende unha fronte afastada. Fotos e cartas dun voluntario da División Azul. Díxenlle que escribín unha novela na que tentaba responder á pregunta de cómo un fillo de republicanos, afillado do meu avó, perseguido e xulgado en consello de guerra, decidiu anotarse voluntario na División Azul, loitar co nazismo e rematar algunhas cartas cos berros de rigor: Heil Hitler!, Viva Falanxe!, Viva Franco! Arriba España!

Non tiven outra que invocar o nome de Rafael Hernando, esa voz do PP que lembra a Torquemada, personaxe que afirmou aquilo de que os familiares dos desaparecidos so se preocuparon deles cando chegaron as subvencións, preguntándose con cinismo que pensariamos se a alguén en Rusia ou en Alemaña se lle ocorrese exhumar as fosas da segunda guerra mundial?. Pois si, cínico e ignorante o personaxe.

Referín entón o que aprendín en Rusia, logo de abrir a caixa de marmelo, e mentres escribía a novela A noite branca. Xa está contado aquí, pero por se alguén non o sabe, daquela fixera unha viaxe en autocaravana, entre os meses de marzo e abril do ano 2011, dende A Coruña a Novgorod, seguindo o camiño que percorreu a primeira quenda da División en 1941. Pavel Tendera, amigo ruso, especialista na División Azul, acompañounos aos lugares onde se combateu, diante sempre do río Volchov. Foi el quen nos contou que cada ano, cando chega o desxeo e se pode cavar na terra, chegan os equipos alemás, formados por historiadores, arqueólogos e forenses, para buscar corpos sen nome enterrados en fosas comúns. Tamén o fan os rusos. Os dous países consideran que ninguén, fose cal fose a causa da morte, a ideoloxía ou o bando polo que combateron, debe permanecer nunha fosa común. O protocolo que seguen é o mesmo que hoxe aplica aquí a Asociación pola Recuperación da Memoria Histórica. Os españois identificados ou non que van atopando nos seus traballos, aplicado o protocolo e buscados familiares, de non seren reclamados por ninguén, incorpóranse ao memorial alemán de Pankovka, onde repousan case cen mil soldados cos seus nomes e con eles, dous mil españois.

Sigo pensando que aquí todo é difícil. España quizais merecía outra historia, xa o dicía Gil de Biedma. Este mes de xullo procedeuse a exhumación dos restos de Perfecto de Dios, galego de Sandiás, enterrado nunha fosa na localidade de Chaherrero, na provincia de Ávila. A crónica tamén figura neste blog. A exhumanción foi financiada cunha colecta do sindicato noruegués de electricistas. Seis mil euros, que deron para esta e teñen que dar para algunha exhumación máis.

Estes días lemos nos xornais que por fin se traballará nas catro fosas de Puebla de Guzmán (Huelva). Noventa persoas están enterradas alí, entre elas as 15 rosas de Guzmán, 15 mulleres asesinadas en 1937. O financiamento é por iniciativa popular.

É escura a habitación onde durmimos, diante dun armario cheo de sombras, frase que escribo xogando cun título de Antonio Gamoneda e outro do artista catalán  Francesc Torres. Francesc fotografou a exhumación de 46 republicanos en Vilamayor de los Montes, provincia de Burgos. Esta exhumación foi realizada cos cartos que el conseguiu de dúas fundacións norteamericanas e que en principio debían financiar a apertura dunha fosa en Cataluña. Finalmente, diante da inoperancia da administración catalana, el ofreceullos a ARNH, que tiña fosa identificada e con permisos en Vilamayor de los Montes, pero non cartos para levar a cabo a exhumación. Daquel momento Francesc deixou constancia nunha exposición e nun libro con ese título antes invocado: Oscura es la habitación donde dormimos.

No limiar do libro de Nieves álvarez, escrito pola editora Raquel Lanseros, recóllese esta cita de Pablo Neruda: recordar a quienes desaparecieron en la oscuridad y recordarlos a plena luz, es un deber de España, un deber de amor.

Nós esquecemos este deber, esta obriga, con esa desculpa aceda e ferinte de que non convén remexer o pasado.

Arredor de 140.000 persoas permanezan baixo terra, espallados por gáveas e campos de España. O outro bando tivo a oportunidade, na Causa General, de recuperar, identificar e enterrar os seus. Hoxe, para os descendentes dos desaparecidos republicanos, a situación é dramática. Invocando os versos de Nieves: Morren os que inventaron unha paisaxe na súa casa/ os que preguntaron nas estacións/ os que buscaron nos armarios,/ os que choraron ausencias que sobrepasan a dor…

Si, morren os que merecían a reparación, morren sen atopar acougo, comprensión nin consolo. Este é un país canalla, di Torneiro noutro dos seus versos.

De la verdad no ha quedado más que una fetidez de notarios

Una liendre lasciva, lágrimas, orinales

Y la liturgia de la traición

…

¿Qué lugar es éste, qué lugar es éste?

 

Grazas, Nieves, por este libro tan necesario.

A imaxe da presentación é de Iván Casal Nieto.

 

EXHUMACIÓN

O sábado pasado, na localidade de Chaherrero, provincia de Ávila, a Asociación para a Recuperación da Memoria Histórica exhumaba os restos do guerrilleiro galego Perfecto de Dios Fernández, morto nun enfrontamento coa Garda Civil, cando tentaba chegar a Madrid, fuxindo dende as serras ourensáns, xunto coa súa nai Carmen Fernández Seguín e outro compañeiro. Perfecto tiña 19 anos. Poucos días antes, nun enfrontamento con forzas do exército no barrio de San Francisco en Ourense, caera ferido e prisioneiro o seu irmán Camilo de Dios, de 16. Este que se ve na imaxe, á beira da estrada, era o lugar exacto da fosa de Chaerrero.

Preso Camilo, a decisión de Carmen e Perfecto, foi tentar chegar a Madrid para establecer contacto coas redes do Partido Comunista na capital e tentar o exilio. Pero todo saíu mal. Carmen, que fóra ao monte cos seus fillos, aínda menores de idade, logo do asasinato do seu home, para evitar a cadea e, se cadra, tamén a súa morte, foi detida o mesmo día do enfrontamento no que morreu Perfecto e sería condenada a trinta anos de cadea. Neste documento constan as circunstancias da morte do mozo, o lugar de enterramento e o interrogatorio a Carmen Fernández.

A historia de Camilo, como a de tantos outros loitadores contra o franquismo, está por escribir, pero o que fai singular o seu caso, é que el está vivo, lúcido e con memoria, o que facilitaría o traballo do investigador disposto a enfrontar ese traballo.

Botas de Perfecto

Esta e outras exhumacións que se realizarán nas vindeiras semanas, son posibles pola achega de 6000 euros que fixo un sindicato noruegués de electricistas. A administración española suprimiu todas as axudas destinadas a este fin.

O vídeo é parte da crónica do traballo do sábado. Nel Camilo, con serenidade, fala da nai e do irmán. Agora, Perfecto, estará cos seus, o pai, asasinado nos meses que seguiron ao golpe de estado militar e con Carmen, no cemiterio de Sandiás, á sombra da torre defensiva medieval que no seu momento, non soubo protexelos:

TREBLINKA

Soubemos onte que un equipo de arqueólogos británicos escavou Treblinka. Dirixido por Caroline Sturdy Colls, os investigadores atoparon elementos singulares, como as estrelas de David debuxadas nas lousas coas que se lles facía crer ás vítimas que estaban nun baño ritual xudeu e, tamén, os alicerces do que foron as cámaras de gas, dúas, unha con capacidade para 600 persoas e outra para 5000, aínda que testemuñas hai, ou houbo, que falaban de doce cámaras. Puideron, tamén, debuxar un plano completo do campo que funcionou entre os anos 1942 e 1943 e que os nazis tentaron ocultar, transformándoo en granxa antes da chegada das tropas soviéticas. Os cálculos de Vasili Grossman, feitos cando chegou ao campo co exército soviético e falou coas testemuñas civís da aldea e do ferrocarril, situaban en máis dun millón o número de mortos. Hoxe considérase como cifra máis axustada a de 900.000, todos xudeus e ciganos, a un ritmo aproximado de 3000 diarios.

Treblinka non foi un campo de concentración, senón de exterminio, unha factoría pensada para a morte, o que lle dá un valor moral diferente a calquera outro dos lugares relacionados co holocausto. Cando fixemos a viaxe en autocaravana, seguindo o percorrido da División Azul, estivemos alí. O lugar sobrecolle, quizais porque sabes o que vas ver, aínda que nada lembra o que foi. Nese sentido deixo abaixo o artigo que escribimos aquel día e que publicamos no blog “De Galicia a Novgorod”.

Podo entender o interese de quen elabora as teses negacionistas, pero non a quen as cre e lles dá pábulo. Lin o libro da xornalista Gitta Sereny Dende aquela escuridade, no que narra a serie de entrevistas que mantivo co director de Treblinka, Franz Stangl. A primeira tivo lugar o 2 de abril de 1971, é dicir que onte cumpríronse os 43 anos daquel feito. A última foi o 27 de xuño e rematou dezanove horas antes de que Stangl morrera na súa cela, vítima dun ataque ao corazón. A vida de Sereny, dende o final da II Guerra Mundial, estivo dedicada a tentar desentrañar a fría escuridade que levou a tantos militantes do partido nazi, tamén a nenos, a perpetrar o holocausto e actuar coa morte de seres humanos con eficacia industrial. Gitta Sereny mantivo unha dura disputa con David Irving, figura principal do negacionismo, con preitos e xuízos que deron con Irving na cadea.

Gitta Sereny. Foto Cámara Press

Entrevistou a canto líder nazi puido, mantendo con eles longas conversas nas que xogaba ao límite da súa propia integridade psíquica e intelectual. Dise que Franz Stangl non foi quen de resistir os argumentos de Gitta e o xeito de entrevistalo e que iso foi o que lle causou a morte horas despois de que ela abandonase a cela dos encontros, aquel 27 de xuño. Pero Gitta non só entrevistou, tamén investigou e no libro Dende aquela escuridade desvela a trama da igrexa católica para salvar aos líderes nazis, entre eles ao propio Franz, quen nunha das entrevistas desvela como saíu de Alemaña e de Europa, amparándose nesa rede internacional alimentada dende Roma. Gitta Sereny faleceu o 14 de xuño de 2012, con 83 anos.

A metodoloxía e a tecnoloxía empregadas polo equipo de arqueólogos británicos, é semellante ao empregado aquí polo equipos de forenses e arqueólogos, para investigar as fosas da Guerra Civil.

—————-DE GALICIA A NOVGOROD (LA VOZ DE GALICIA) 14/04/2011—————

Fomos a Treblinka. Ningún letreiro na estrada ata chegar a 1,5 quilómetros. O primeiro que atopamos é o do pobo, do campo só ese que fotografou Maribel. É como se ninguén quixese lembrar ese lugar do espanto. A impresión que causa sobrecolle, pero non manca. Eu temía unha representación realista, con barracón, maletas, a cámara de gas, o forno, pero non. Espazos enormes cubertos de herba, bosque e milleiros de paxaros que cantan na mañá e que afirman a dimensión do silencio. A enorme instalación artística vai dando conta dos lugares máis singulares do campo. Todo é lembranza, todo é respecto, todo feito con amor e con sensibilidade extrema. O máis impresionante, amais dos amilladoiros, é a fosa. Cando eu lía cousas deste campo, Grossman, por exemplo, imaxinaba fosas dun tamaño razoable, pero o que vimos supera todo o imaxinable. Cincocentos metros de longo por cento cincuenta de ancho e quince ou vinte de fondo, calculo eu. O memorial, coa torre de pedra no centro e milleiros de menhires arredor, moitos con flores e candeas, representan a chegada das vítimas no tren. O pequeno museo informa do momento histórico que deu lugar a esta sen razón e ofrece unha maqueta que explica as instalacións. Non hai nada que mercar, non se comercia coa memoria.

Regresamos ás estradas polacas. Hoxe fixemos poucos quilómetros, pero foi moita a fatiga. En facer 100 quilómetros logo de Varsovia, tardamos máis de dúas horas. O dos camións segue impresionando, por veces, cando estamos parados, conto máis de cen seguidos en dirección contraria. Supoño que a nosa fileira será semellante.

A neve deixou paso ás inundacións. Ríos que saen da canle e ocupan lameiros, parques infantís, merendeiros de verán, que penetran nos bosques. Campos cultivados que xa non poden beber máis e cegoñas, avefrías e milleiros de parrulos.

Mañá quixeramos deixar Polonia e entrar en Alemaña. Estamos a 300 quilómetros da fronteira, pero visto o visto…