Por se alguén tiña dúbidas sobre a condición de obxectos transcendentes das crebas; por se non abondasen os poemas de Eva Veiga, Soledad Pite ou Miro Villar, onte, en Carnota, moi preto da Boca do Río, atopei esta proba do seu ser filosófico que me pareceu irrefutable:
…acaso nós sexamos a crebas/ que deixan, día a día/ unha proba apaixoada e contumaz/ da existencia incerteza. (Son estes versos poema Acaso, incluído no libro Véspera de silencio, de Sole Pite.
Cos meus mellores desexos.
Estivo connosco en Lira, estes primeiros días do ano, o pintor Xulio García Rivas. Con el paseei a ribeira, malia a chuvia. Observamos paxaros, atopamos crebas, compartimos mesa, amigos e observeino traballar. Dúas mostras do que fai quedaron na casa. As dúas recollen a brétema destas mañás de xaneiro, con ese xeito tan suxestivo e sutil que el ten de pintar a néboa. Foi el quen me contou o do petroleiro que se achegou a esta costa para resolver o problema que tiña coa áncora. Por sorte, desta, a cousa quedou en nada. Moito lembrei a Xaquín Maceiras, o Director Xeral de Salvamento Marítimo, de Lira e amigo. Esta creba atopámola no paseo de hoxe.
No cuarto onde o acomodamos, hai un andel con libros. Remexendo neles atopou un de hai ben anos, titulado El Abelendario, un conxunto de debuxos de Alfonso Abelenda, publicado pola editorial Planeta en 1972, e que supoño que recollen parte do seu traballo gráfico para La Codorniz. Eu xa non o lembraba.
Xulio admirouse da actualidade de moitos dos debuxos e mandoume reparar neste.
Penso que nunca ninguén me presentou a Abelenda, pero somos veciños de barrio e tomamos café no mesmo bar. Eu sei quen é el, claro, e sinto admiración pola súa pintura. Dubido que el saiba quen son eu, pero saudámonos. Cousas da boa educación.
Xa en Colombia, en Barranquilla, logo de 25 horas de viaxe e tres avions. O festival de poesia empeza o martes pola tarde. Hoxe tocou descanso, na praia de Porto Colombia, peirao tan importante noutrora e que hoxe non existe, pero iso contareino no regreso. O rio Magdalena baixa navegable, con abundancia de auga e corrente, e nelas, os materiais da selva. Hoxe descubrin un almacen de crebas tropicais fantasticas. Esta e a proba. Vedes que van sen acentos as silabas que as requiren, pero son cousas dos teclados.
Marabillosamente acollido por Carolina Zamudio, a miña amiga poeta, por Gustavo, o home, por Rocio e Delfina.
Foi o venres pola tarde en Camelle. Por fin o esforzo de tantos deu froito e unha parte da obra de Man xa está exposta e a disposición da xente de Camelle e dos visitantes que, se xa ían por alí, sen máis que ver que a desfeita do que foi, agora teñen un alicente máis e este, positivo.
O alcalde de Camariñas, Manuel Valenciano, coñecido popularmente como Pichurri, contou que el coñeceu ao Man de traxe, o primeiro que chegou a ese lugar extremo, antes de se despoxar de todo, de se converter en crebeiro, e de facer do seu corpo un elemento máis do Land Art que practicou. Agradeceu, sobre todo, a constancia de Antón Sobral, que ano tras ano, cada 28 de decembro, foi quen de manter vivo o espírito do Alemán e, por suposto, o agradecemento para Carmen Hermo, alma deste proxecto e todo o equipo que xuntou arredor: Jesús Calvo, Víctor Hermo e Andrea Serodio, quen catalogou todo o material. Carmen agradeceu, tamén, a implicación do concelleiro Juan Carlos Canosa.
O primeiro paso está dado. A memoria de Man, máis alá das pegadas do seu corpo sobre o formigón do espolón, perdura. Faltan cousas por facer, porque Man foi constante na súa interacción artística co medio e son moitas as posibilidades de aumentar o patrimonio a partir do seu legado, pero nada sería posible sen esta primeira acción que abriu as portas o venres e que nos pon en relación con el.
Nas vitrinas, de deseño fantástico, que aproveitan ao extremo o pouco
espazo dispoñible, podemos observar: cadernos dos que nos daba aos visitantes para que lle debuxaramos unha forma; tamén os de artista nos que el traballaba os seus deseños; están os libros que lía, coas súa anotacións; as botellas de plástico que quentaba e estiraba para xogar coas formas e logo decoralas; as ousamentas animais que atopaba e sobre as que tamén actuaba; fotografías, obxectos personais, autorretratos… e un vídeo formidable, en 3D, que amosa o que foi o seu xardín e a caseta onde vivía.
Grazas a Antón, a Carmen, e a todos os que con eles colaboraron e, tamén, a Juan Carlos e Pichurri, por crer neste proxecto.
(Pido perdón polas imaxes, malas a rabiar. Son miñas, obtidas co móbil).
A fin de semana das letras galegas, en Camelle, no obradorio de Arte e Natureza, convocado por Antón Sobral, tiven ocasión de coñecer a Alejandra Sampedro, artista que traballa con paixón as crebas, de maneira especial o material cerámico que recolle dende nena nos arredores do Cabo Silleiro, onde seu avó foi fareiro. Alejandra recolle eses restos cerámicos, procedentes dalgún naufraxio ou que alguén verqueu algunha vez alí, e fainos dialogar con outros despoxos.
Os resultados son fantásticos, non só nas pezas grandes, senón tamén na utilización de anacos pequenos que ofrecen algunha imaxe que, descontextualizada do resto da composición, cobran vida por si mesmas e propoñen unha suxestiva interpretación narrativa. Suxestión que parte da propia especulación que o espectador fai sobre a orixe dos mateirais e que, en si mesma, xa é un misterio.
Fascíname esta medusa da fotografía superior, e tamén este mutante, pero tamén os polbos e tantas outras pezas que é posible ver na súa páxina: http://www.alejandrasampedro.com/
No ano 2013, as torres de Hedjuk, no Gaiás, acolleron a súa exposición Mar de Crebas. Para min que os crebeiros de hoxe son, sobre todo, os artistas como ela que descubriron nos obxectos devoltos e traballados polo mar o material e a razón dunha parte do seu traballo. Esta é a reflexión de Alejandra:
Las crebas me han fascinado desde su descubrimiento por su resistencia, dureza, desgaste y fragilidad a la adversidad de las olas. Las veo como una prolongación del sujeto a quien pudiesen haber pertenecido, casi como un resto arqueológico. Una huella que revela la memoria implícita de toda una vida pasada y de una época.
Se trata de una obra intimista y nostálgica que parte del sentir en la que interesan el tacto y el olfato.
Se busca la belleza del desecho y se entiende la reutilización como un acto necesario.
En Camelle de novo, convocados por Antón Sobral, para unha nova experiencia de Arte e natureza, alí, nese espazo onde Man interpretou mellor que ninguén a relación que existe entre a natureza e a creación artística, entre o ser humano e o medio que habita, relación de vida e de morte que el levou ao extremo, nos dous casos.
A min tocoume falar das crebas, cousa que fago contento, sempre que me deixan. A proposta era, na medida do posible, traballar con elas, co azaroso que ofrece o mar. A charla foi o sábado pola mañá. Logo veu o
xantar colectivo e a música. Sorprendeume Antón, collendo a guitarra e lanzándose a cantar, coma gaucho. Tamén cantou Marta Quintana. Logo, acudimos todos á praia das Lobeiras, en Arou, onde cada quen soñou e construíu algo que, sendo fermoso, tamén era efémero e sen por que, como a rosa e, ao tempo, respectuoso co medio. No móbil recollín algunha das intervencións, non todas e é mágoa, porque fixeron cousas marabillosas Marta Calvo, a máis nova do grupo; Jorge Valenciano; Cristina Ferrández ou David Herguedas, os dous chegados de Asturias, que nos contaron dunha exposición que preparan en Xixón e que se inaugura o mes que vén, sobre os depósitos de escoira que Endesa depositou durante décadas no Cabo Negro, coa conseguinte transformación da paisaxe e desaparición da vida.
Velaí algunha das cousas que fotografei. Esta primeira é a peza de Isabel Alonso,
Aquí Soledad Pite traballa concentrada na súa obra: tinxir de cor a corda crebeira, conseguir logo un negativo da impresión e, posteriormente trasladar o resultado a unha acuarela que, sobre o papel, evocará unha paisaxe,
Sutil e evocadora, esta liña de Delia Vilavedra
Marga Santiago xogou cos elementos minúsculos que atopou, primeiro xuntándoos, logo individualizándoos. A min, este xardín gustoume moito,
Fantástico este viraventos de Rafael Vázquez, que funcionaba moi ben co norte da tarde,
Evocando o espírito de Man, tiven ocasión de me bañar, o sábado pola tarde e o domingo pola mañá. O domingo, dende a auga vin pasar a ringleira de camiñantes que acudiron á chamada da organización da Ruta dos Faros, en etapa que, nacendo en Arou, chegaba a Camariñas: Areal do Trece, Cemiterio dos Ingleses, Cabo Vilán. Vintecatro quilómetros para os centos de persoas que se deron cita, e camiñar por un dos espazos litorais máis fermosos do país. Entre os convocados, o noso fillo Daniel e Inés.
O peirao de Camelle, máis alá do que fora xardín marítimo de Man, onde os enormes bloques desafían o océano, debe ser lugar escollido para ceibar cinzas, ben por decisión dos finados ou dos familiares. No formigón quedan as placas metálicas que lembran que a memoria dos seres queridos, nomes que se acompañan de versos e parágrafos de libros.
Tivemos dificultades para sobrevivir nunha cadeira de rodas, que Maribel está impedida dun pé, por operación recente. Beirarrúas imposibles, feridas no pavimento, ascensores que non funcionan. Durmimos, finalmente na Hospedaxe La Fe, xa en Ponte do Porto, con cuarto accesible en anexo ao edificio principal. Ademais, había bastante ocupación pola convocatoria dos faros e no almorzo catamos o biscoito caseiro No inicio do camiño de acceso ao cuarto anexo, florecía a ruda. Levaba moito tempo sen vela e non sei se algunha vez, antes de agora, repararía nela con flor.
Foi unha alegría atopar tanta xente querida e coñecer a outra, coa riqueza que iso supón. A todas e a todos estou moi agradecido porque entre todos axudaron a que Maribel participase do encontro e todos lle deron cariño, velaí a relación: Antón Sobral, Xesús Franco, Carme Hermo, Jesús Calvo, Isabel Alonso, Jorge García Valenciano, Eduardo Méndez, Berta Peláez, Olga Prieto, Marta Quintana, Marina Ramón, Alejandra Sampedro, Marga Santiago, Andrés Serodio, Mar Tajes, Francisco Tajes, Delia Vilavedra, Cristina Ferrández, Marisol Pite e Pedro Ávila, Rafael Vázquez e David Herguedas e Andrea, que tanto nos mimou.
Por certo, Francisco Tajes, veciño de Camelle e que nos acompañou cada día nos actos que se desenvolveron no museo de Man, contoume cal é a variante para se referir as crebas nese litoral: “crebantes”. Tamén nos sorprendeu a todos coa súa experiencia. Chamoume a atención o que nos dixo de que cando un corpo se perde no mar, os dos homes afunden e os das mulleres non e que, en calquera caso, un corpo humano aboia a partir do noveno día. Experiencia dun lobo de mar que eu non vou discutir.
O 17, ao mediodía, celebrando as Letras, rematamos cun recital con versos de Antón Sobral, Xesús Franco, Manuel Rivas, Eva Veiga, Luisa Villalta e algún meu. Manolo, Eva e Luisa non estaban connosco, pero os seus versos crebeiros, si.
Remato con Marta Quintana. A Camelle veu sen arpa, que é o seu instrumento. Aquí deixo esta fermosa mostra do seu traballo:
Recibo estes días unha publicación que envía e asina o meu amigo, o poeta fisterrán Alexandre Nerium (Nocturnidade do sal, Vogar de couse) titulada Detrás da néboa o felo. Trátase dunha colección de poemas nos que Alexandre, a proposta do escritor e etnógrafo de Coles (Ourense), Emilio Araúxo, tende unha ponte ou un vínculo poético entre o seu mar de Fisterra, o mar de Fóra, ese mar que navegou e que tan ben coñece, e o entroido do val de Maceda, tomando como referencia a figura do felo, o personaxe que tanto nos lembra a outros da provincia ourensá, como peliqueiros e cigarróns.
Emilio Araúxo foille enviando fotografías do entroido, non as imaxes dun
turista, senón instantáneas tomadas coa visión do etnógrafo, que humanizan as figuras da celebración, tan distantes e alleas cando a vemos correndo polas pistas e corredoiras, pero tan próximas cando as observamos no momento de ser vestir, no abrazo, na espera, no descanso. Consegue Alexandre un efecto fantástico nos versos, ao considerar el que tamén o mar é unha máscara de salitre: A máscara do mar ten ollos gacios./ Un sorriso de furna cada tarde/ sostén na comisura o precipicio./ O acantilado desminte o que pasou ás sete vagas.
A colección de poemas remata cun soneto titulado Cinza, arte na que Alexandre é experto (poña cada un o fin de estrofa seguindo a clásica secuencia de versos 4/4/3/3, os catorce que pide Violante):
Xa outras veces teño falado aquí de Alexandre Nerium, o poeta mariñeiro, o cabaleiro de mar, no seu día presidente do batallón da Costa da Morte, hoxe guía excepcional do centro de interpretación da pesca situado no Castelo de San Carlos de Fisterra, lugar de visita obrigada, tanto polo que amosa como, sobre todo, por quen o amosa, que o guía tamén é patrimonio.
Xeiteira de Lira. Maribel Longueira
Alí el explica como son as artes de pesca dese mar que se estende ao norte e ao sur do Promontorio Nerium, entre elas o xeito, unha das máis antiga e máis selectiva das nosas artes, exclusiva da sardiña e que deu unha embarcación tan fermosa como a xeiteira, amais de ditos e cantigas. Por iso, aínda co temor pola alarma recente da prohibición das redes de deriva, incluido o xeito, sen ter en conta as súas particularidades que a fan singular, e aliviados sabendo que acaso ese temor quede en nada, escoitamos a voz de Alexandre explicando que é o xeito para o programa Vivir o mar da CRTVG. Aquí queda este enlace ao blog de Miro Villar, As crebas, un dos vinculados a este, onde quen o desexe pode escoitar a Alexandre, quen remata con ese poema seu, tan fermoso, que se inicia co verso: O xeito faise ao mar sen despedida.
Chegou duro o inverno anticipado e as praias de Carnota moficaron fisonomía e aspecto. As ondas baten e trasladan area que cobre as penedas, que penetra cara a marisma, que desfigura o rostro amable que ofrecían no verán. No horizonte, contra os cons, as columnas de escuma elévanse como fervenzas ou ofrendas.
Sobre a liña da marea quedan as crebas, como esta con forma de embarcación, atopada por un veciño anónimo no porto de Quilmas, chegada dende Maine (USA), e depositada no colexio do Pindo (a imaxe corresponde á información facilitada por La Voz de Galicia). Outra creba que cruzou o Atlántico, como aquela estación meteorolóxica de febreiro.
Eu atopei un cabaliño de mar de plástico, con manchas de fuel. Maribel unha boia de pesca na que prendeu o coral, e Níels un tubo que levou de lembranza a Islandia e que di servirá para facerlle a respiración boca a espiráculo aos cetáceos do Ártico. Unha riqueza ou unha pobreza, depende da perspectiva con que se mire, que todo isto non deixa de ser lixo.
Moita xente escolle este mar como destino. Seres queridos chegan ata aquí cargados coa levidade das cinzas, que pesan mentres non se ceiban, e que son espalladas no mar xunto coas flores de homenaxe e lembranza. Mar de amor.
O outro día Violeta atopou esta rosa sobre a area mollada do devalo. Flor de amor e, tamén, creba fráxil e efémera, entre o aquí e o acolá, entre a dor e a lembranza.
Xa antes escribín noutro lugar que un quixera pensar que tamén son crebas, as máis fermosas, aquilo que cantou o poeta e navegante Paio Gómes Chariño: “Sobre o mar ven quen frores de amor ten”, quizais as mesmas flores deste fragmento dun poema de Eva Veiga:
Sorprendéronme a cantidade de retratos do escritor. Descoñecía eu que, sendo un personaxe do século XIX, chegase a ser retratado máis de cen veces. Un fermoso panel, que integra fotos e versos, preside a sala.
(O meu espirito vagou con compaixón e determinación, arredor do mundo. Busquei iguais e amantes, e atopeinos preparados para min en todo os países).
Sei que recitei ben neste lugar. Teño unha boa sensación e unha boa lembranza. Serían el, o espazo, a luz que entraba polas paredes de cristal, as cores outonizas do xardín, brillante baixo o sol logo da chuvia. No centro segue o pozo, o mesmo que lle deu de beber a Whitman, como seguen na casa o cuarto onde naceu, a sala coa cheminea, as grandes fiestras pintadas de azul prusia, cada porta, cada marco de fiestra coa súa particularidade, que o pai, que construía casas, ofrecía a súa como catálogo, polo que aplicaba solucións e adobíos diferentes en cada recuncho para que o cliente observase como resultaban e escollese o que máis lle gustaba.
Agora, de regreso, repasando poemas seus, observo que nunha colección de versos titulada Restos del naufragio, hai moitos, moitos, versos sobre crebas. El non lle chama crebas, claro, pero si despoxos e fai con eles os mesmos xogos que facemos nós, incluso facendo deles metáfora da vida. Cando escribín o libro das Crebas non me lembrei del, ao cabo lera os seus versos no ano 1975 e só volvera a eles puntualmente. Agora que repaso con gusto a miña edición en castelán, obra de Francisco Alexander, e procuro tamén os versos en inglés, lamento o meu descoido, porque terían enriquecido o meu texto, pero podemos ler os seus versos sen máis pretensión, valoralos e gozalos, velaí senón, estes exemplo:
(Yo no soy sino un insignificante madero abandonado por la resaca,/ Un puñado de area y hojas muertas,/ Y me confundo con las arenas y con los restos del naufragio).
–A foto do pozo e a dos rostros, son miñas, a outra, na que estou eu con el, é de Maribel Longueira-
Onte dous queridos amigos inauguraron exposición conxunta, vento, mar e madeira, elementos dos que se nutre a forza expresiva do escultor Enrique Tenreiro e do pintor Antón Sobral. Foi na sala Arte Imagen da Coruña. A exposición viña xa de Compostela e seguirá camiño de Ferrol. Foi unha alegría e unha emoción estar cos dous e con outros amigos comúns. Aí deixo estas imaxes, a primeira tomada por min; a segunda é de Pedro Taboada Martínez, responsable da páxina http://www.pintoresgallegos.com; a terceira de Daniel Fernández Longueira e forma parte da reportaxe-entrevista publicada por Vivir na Coruña, con este enlace: http://vivirnacoruna.es/arte/contra-vento-e-madeira/
(Con Olga Patiño, Antón Sobral, Manuel Peña Romay e Enrique Tenreiro)
Hai un par de anos, a petición de Enrique, escribín un texto para un catálogo seu e aquí volo deixo, como curiosidade e por admiración: TRINTA MIL ONDAS PARA DAR FORMA AO INFORME
Algo especial hai na música de J.S. Bach, elixida por moitos para mellor facer o labor, para propiciar o fluír das ideas, o agromo da inspiración, a luz da intelixencia. Será que a súa música, exemplo de harmonía, vén sendo o resultado da intuición e do control intelectual, dando por resultado unha síntese que algúns din mística. Luís Monteagudo, o arqueólogo coruñés que dende hai anos reside no convento das monxas de Belvís en Compostela, contaba que cando necesitaba reflexionar poñía un disco de Bach, collía unha buxía e un calcetín aburatado e zurcía nel, deixando que as ideas fluísen coa música. Enrique Tenreiro afirma, tamén, que é Bach quen lle guía a man, cando esta se esforza en procurar as trinta mil mazadas que se precisan para cada escultura.
Pero dáme a min que non é unicamente a música. Creatividade e sensibilidade a parte, está a ollada de Enrique, unha ollada entrañable e fondamente humana, intensa e inocente, capaz de conmover e emocionar e, tamén, de facer dúctil o material máis resistente.
Nesta mostra da súa obra, a madeira e as formas xogan coas cores branca e vermella, sinxeleza e paixón, memoria e textura dos días. Enrique lembra os restos de madeira atopados nas praias cando neno, lembranza de embarcacións desfeitas contra os cons ou arrombadas na area, refugallos tallados polas ondas que labra nelas como el fai coa maza e coa gubia. Invoca a Man, o alemán de Camelle, recoñecendo unha débeda antiga. Man recollía as crebas oceánicas, obxectos que o mar deixaba na liña da marea. Con elas e cos bolos dos coídos, construía o seu mundo de formas, esa paisaxe de escuma e de aire que agora se esborralla, vencida pola couza do esquecemento. Algo de Man prendeu nel. Hoxe, a súa gubia labra coa intención de lle dar ás pezas un acabado semellante ao que o mar, co seu bater de ondas, consegue sobre os troncos procedentes das selvas ecuatoriais e das illas incógnitas. Explorar e perseguir o traballo do océano, suxerir o acabado da natureza supón posuír unha intención de ciclope, a perseveranza do soñador audaz. Enrique dálle unha volta ao ser do crebeiro. El non procura a peza nos cantís e nos areais de inverno, senón no estudio, deixando que a cadencia da música de Bach leve as mans, mazada tras mazada, onda tras onda, ata as trinta mil que son precisas para que estas traballen como a auga. O resultado, velaquí o tedes.
A noite branca 