MONTE PINDO: VELLAS IMAXES, RELATOS DA MEMORIA

Estiven o venres en Guitiriz, participando no curso de verán A paisaxe como patrimonio, que cada ano a Universidade de Santiago de Compostela alí convoca, curso organizado por Roxelio Pérez Moreira e F. Javier López González. Non era a primeira vez que participaba, xa estivera noutra edición anterior falando das paisaxes do solpor. Nesta ocasión a miña intervención tiña o título de: Monte Pindo, símbolo e identidade.

Buscando imaxes para ilustrar a charla, atopei estas do arquivo de Maribel Longueira. Son do ano 1982. Na primeira vemos a Fernando Alonso Romero con Xan Louro, na segunda Maribel e Luis Monteagudo conversan con ese home ao que debemos boa parte do coñecemento que temos do Monte.

Xan Louro foi compañía xenerosa daquel tempo. Coñecedor de cada recuncho do Monte, da súa microtoponimia, gozaba subindo a el e contando o que sabía. Foi el quen atopou a vasilla medieval, hoxe depositada no Museo do Pobo Galego. Foi el quen amosou algunhas das covas onde procuraban agocho os fuxidos ao Pedregal, logo do levantamento militar do 18 de xullo de 1936. Hoxe conmemóranse 80 anos daquel feito.

Entre os seus moitos valores, o Monte Pindo tamén atesoura o de ser referencia da memoria silenciada. Foron moitos os homes que alí atoparon refuxio, moitas as mulleres castigadas por axudar a maridos, irmáns, noivos ou fillos. Alí buscou refuxio Manuel Rodríguez Louro, o preso 4148 de Mathausen, que o 16 de setembro de 1941 sería asasinado no castelo de Hartheim, instalación anexa ao campo onde se experimentaba con métodos que asegurasen acadar de maneira rápida a “solución final”.

Nunca teremos palabras abondas, nin tempo, para restituír a memoria dos vencidos. Pero tampouco teremos acougo se non o intentamos.

 

Advertisement

O CAMBEDO

Chegoume a información de que o pasado 25 de febreiro, no Museu do Aljube de Chaves, estreouse un documental sobre O Cambedo, titulado O silencio, de António Loja e José Manuel Alves Pereira. A historia do Cambedo pódese ler polo miúdo neste enlace que segue. Eu non a vou repetir. Só lembrar, acaso, que O Cambedo forma parte común da historia da represión practicada polas ditaduras que, durante tantos anos, exerceron o seu poder a xente e as terras de Portugal e de España.

http://chaves.blogs.sapo.pt/filme-os-silencios-do-cambedo-estreia-1350137

Eu souben desta historia en 1996, cando se cumpriron 50 anos dos feitos e un grupo de persoas acudimos alí, en día de chuvia, para honrar a memoria dos que faleceron aquel 20 e 21 de decembro de 1946 e, tamén, a dos habitantes da aldea que sufriron unha acción de guerra criminal e desproporcionada e dos que foron apresados e confinados no peor presidio Portugués en Cabo Verde. Aquel día descubriuse esa lousa que coa lenda: “En lembranza do vos sufrimento: 1946- 1996” quería expresar agradecemento, solidariedade e amor por parte dos galegos.

Tempo despois, no ano 2004, a Asociación Amigos da República de Ourense, na súa celebración anual, rendeu homenaxe aos veciños que viviron aqueles feitos. Foron moitos os amigos da Raia que se achegaron a Ourense para participar nela. Daquela desvelounos moitos puntos escuros da historia a investigadora Paula Godinho, quen rematara a súa tese investigando O Cambedo. Publicouse, tamén, un libro, iniciativa da Asociación, con varios traballos sobre os feitos.

Xosé Luis Méndez Ferrín, no libro Estirpe, publicou un longo poema que leva por título o nome da aldea:

Agre pemento, e esgrevio

de vez, raíz. Torgueira do sentir, aló as cambas

que poñen rodopío ao corazón.

          Baixo as grandes abóvadas da luz Támega, de vez

          londras de traizón nas augas dos teus ollos, carniceira de ti, gorda.

Non; o home armado é non; Galiza.

          Pobo mestura o Cambedo, é.

          Delfina, meniña loira é.

          Chumbo no ventre, ollos abertos de nena morta,

          de garota triste, de almalla -inda non vaca- aluarada.

          Vellota seixo lembra sempre.

Culatas cen, pés mil. Mallan. El de alxemas e sangue na boca,

o Demetrio.

Disparo, viaxe ao centro do ollo, a luz que cega, en branco fica

Mestre Xoán Salgado.

Adeus mamaciña boa, bombón de metal su a lingua lista

do García.

          Olla, dona, como eles can sobre a terra do esquenzo.

          Olla como eles can sobre a terra do esquenzo.

Va, señores, que lles digo fogo de morteiro e de metralladora.

Dous mil contra o Cambedo, lembren Tebas.

Carne arde; fede, señores. Acolá, alcatrea.

          De pronto o verso hermético decai

          por lle deixar paso franco ao Pauto Ibérico.

          Gardas Fiscal, Republicana e Civil; PIDE, Falange Española.

          As verbas necesarias.

          Contra o Cambedo e ti.

          Vinte e vinteún de Natal do corenta e seis: Vossemecês

          aínda non naceran.

Bombardeo do Cambedo. Eu escoito o balbordo, tu deberas.

          Repara, corazón, que se me corta o leite que me daba a mamá.
Manuela, Engracia, Albertina, señoritas de todos, coraxe

nas matrices blindadas.

Pr’elas o beixo que che nunca quixen dar

por ser de esterco e broa feito.

Cópula, diamante orgánico nos cortellos

nos que o Partido construía o mundo

que non poidera ser.

          Os palleiros en lapas.

          Vexan como aquel can arrastra un intestino.

          Vacas loucas louquiñas

          arden de corna lírica.

          A res cos ollos fóra.

         Vexan as persoas humanas baixo mantos de estrume;

         castañolas, os dentes.

O día no que morreu Portugal.

A Espanha era comesta polo bode

das súas enxebres sombras inferiores (tan características).

Nós, sós.

          Chora Oimbra, carpen Vilarelho, Rabal e Outeiro Seco.

          Deica Verín e Chaves chega a labareda.

          ¡Cimo de Vila da Castanheira,

          Nantes!

Sabémo-lo enigma do Cambedo.

Consagración.

Sangues, de consún, nai, tu (gorda traidora), polos regos

dos lameiros de feno, dos lameiros de pasto.

          Baldío dos soños, república da morte.

          De raíz, cambas, corazón, abóvadas.

 

A MIÑA TÍA LELA

Esta fin de semana, en Oira, repasei coa miña nai imaxes do pasado. Ela tiña as coleccións de fotos alí á beira. Supoño que pasará moitas das súas horas deténdose no rostro e no sorriso dos que xa non están. Xuntos, o sábado, convocamos a moitos seres tan queridos para nós.

Para ela e para min foi persoa principal a miña tía Lela, a que a seguía, terceira e cuarta dun conxunto de seis, cinco irmás e un home. Miña nai sempre a considerou máis amiga que irmá, porque medraron xuntas, xuntas foron a festas e bailes, xuntas ían ao monte coas vacas, xuntas durmían no mesmo cuarto. Na foto que precede este parágrafo e que ten o valor etnográfico e patrimonial da barca, están ela, na popa, Olga a irmá pequena e, no centro, tan atrevida, Toña, unha das curmás arxentinas, que estaban pasando en Oira unha tempada e que chegaran traendo a novidade o tango, entre outras cousas.

Para min Lela sempre significou o río e dela sempre recibín cariño. Había algo nela que hoxe penso como desinhibición física, sempre disposta a tomar o sol ou arremangar a saia. Pero sobre todo, por ela recibín os versos de Rosalía de Castro e de Curros Enríquez, nun tempo no que mantivo relación coa xente da Agrupación Cultural Auriense, facéndose amiga de Anxo Martínez, de quen teño falado noutras entradas e viaxando con el e coa Asociación a excursións organizadas que percorrían o país. Penso que foi neses días cando aprendeu os versos que logo me recitaba. Na foto anterior podemos vela cun grupo de excursionistas, entre eles Anxo, quen olla para atrás sentado no ángulo da esquerda. Non sei con certeza cal é o templo románico que lles vale de fondo, aínda que, de memoria, apostaría por Santa Mariña de Augas Santas. Tampouco teño claro quen son os compañeiros da fotografía. Na seguinte Lela pousa diante do hórreo de Carnota, supoño que a finais dos sesenta ou primeiros setenta.

Eu dediqueille o libro Miño, cheo de referencias a ela. Dentro de poucos días cumprirase o noveno cabodano. Cando morreu eu estaba en México, de viaxe de traballo, abrindo o camiño para a presenza da literatura galega na FIL, a feira de Guadalajara. Aquel día, na distancia, escribín este poema que incluín no libro:

27 DE NOVEMBRO

E o desalento do mar,

esa agonía que afoga

no anhelo dos teus labios,

refacho de marea

íntima que penetras

e se fai doce

onde voan as fragas

e medran as lavercas

Fronteira do silencio

fondal da claridade

que xermina no baluarte das sombras.

E ti,

corpo tendido o sol

e hoxe vencido, ti,

garza de póla incerta,

constancia da silveira,

cántico da alborada,

descendendo aos abismos

da tenrura.

SOMBRA TENDIDA

Ás veces sorprendémonos diante das coincidencias e a forza do casual. Eva Veiga acredita na teoría das Resonancias mórficas, do inglés Rupert Sheldrake. Hai unhas semanas, agardaba eu por Pepe Fernández Ferreiro no bar onde toma café polas tardes. Tardaba en vir e eu xa despachara dunha ollada os xornais todos. Quen entrou, daquela, foi o fotógrafo Manuel Vilariño. Situouse na barra, á miña beira e saudeino. Achegueime a el e enredamos nunha conversa vertixinosa que nos levou dun tema a outro: as súas últimas exposicións, os meus últimos libros ou o albergue de Portaventosa. Nun momento preguntoume por unha fotografía, feita no mes de abril de 1989, na que estamos os dous con José Ángel Valente, quen viñera dar unha conferencia no instituto Eusebio da Guarda, na praza de Pontevedra da Coruña. Aparecemos nela: Xavier Seoane, Claudio Rodríguez Fer, Carmen Blanco, Manuel, Valente, Xulio López Valcárcel e eu. El non tiña copia e quedei en buscala para darlla.

Os poucos días fun a Ourense e o meu amigo Antonio agasalloume cun libro de Julio López Cid, publicado en agosto deste ano pola editorial Autófagas, en edición de J. M. Bouzas. Pensei en principio que sería un libro de relatos de Julio, pero logo, cando o lin, decateime de que Valente é eixo do libro (velaí o das resonancias). Valente é o centro, xunto cos outros membros do grupo Los silenciosos, do que con el formaban parte o propio Julio, Valentín Estévez, Antón Risco, Manuel Bouzo e José Miguel Valenzuela.

Logo do limiar de Pepe Bouzas titulado “Tanto lodo”,  López Cid tece para nós un pano de lembranzas que teñen como protagonistas os membros do grupo, en especial Valente, pero con eles invoca outras referencias importantes da súa vida, unhas coñecidas e outras que non chegou a coñecer, pero si a querer: Ernesto Gómez del Valle, Cándido Fernández Mazas, Alfonso Costafreda, Claudio Rodríguez ou María Zambrano.

A primeira frase do primeiro texto é unha proclamación de intencións e de memoria, pois lembra a frase pronunciada por Gómez del Valle: En realidad, casi todo lo que nosotros somos se lo debemos al Dichi. El Dichi non era outro que Cándido Fernández Mazas (1902-1942), o artista e escritor ourensán de vangarda, tan inxustamente esquecido, de quen J. M. Bouzas organizou no ano 2002 a exposición: Vanguardia, militancia y olvido. Mazás mantivo vínculos fortes con boa parte da intelectualidade española da súa época e colaborou en proxectos como As Misións Pedagóxicas. Eu referinme en numerosas ocasións a el, a propósito da relación de amizade mantida con Francisco Luis Bernárdez, a quen retratou, ilustrou libros e para quen deseñou tarxetas de visita, sobres e papel de correspondencia.

Quizais o texto máis importante de Sombra Tendida é Maleza, no que Julio López Cid desvela a razón da ruptura entre José Ángel Valente e María Zambrano. Tamén singular resulta Ajustes de cuentas, que explica o motivo polo que Valente mantivo sempre un certo distanciamento con Ourense, a pequena cidade sórdida, perdida, municipal, escura. A causa sería o fallo dos Juegos Florales de las Fiestas de Orense, de 1956, onde o xurado concede o premio ao escritor falanxista Carlos Rivero, outorgando o segundo a El Cristo, la ciudad y el tiempo, o poema que el presenta.

Recomendo con fervor a lectura deste libro de Julio López Cid, por ben escrito, por curioso, polo coidado da edición e, tamén, porque hai nel augas que, con tempo, deron os lodos, dos que fala Pepe Bouzas.

Engadir, como corolario, que aquel día de 1989, na praza de Pontevedra, tiven ocasión de falar con Valente da novela O bosque das antas, que viña de gañar o premio Xerais e que el lera por recomendación de Julio.

CADOIRO DO XALL/AS

Esta fin de semana inaugurei a tempada ciclista. Dos sufrimentos do sábado e do domingo non vou deixar constancia aquí. O nordés frío botaba para atrás, pero ía sol e tiña gana.

A Fervenza onte, domingo dende lonxe.

Percorrín territorios queridos. Achegueime a San Cibrán, baixei ao observatorio de aves da Boca do Río e visitei a Fervenza. Son moitos os turistas que alí van, de inverno e de verán, recurso singular que tanto reclamamos no seu día.

O As en Bristol (arquivo de Bernardo Máiz)

Non me acheguei á beira do Cadoiro, que ía coa bicicleta, pero sentín a fervenza na súa potencia, como sentín a forza do monte, ao que observei cos ollos dos fuxidos do As. Estes días tento cumprir o compromiso de escribir algo sobre a fuga de 14 mozos que se agocharon no Monte Pindo no verán de 1936, para non iren á guerra, e que en agosto de 1937 secuestraron o vapor As, ancorado preto das illas Lobeiras, lanzándose ao mar. Chegaron a Bristol, pero o Reino Unido denegoulles o asilo. Incorporados á fronte polo bando republicano, loitaron, perderon e tiveron destinos diversos: case todos pasaron a Francia; algún foi xulgado en consello de guerra polo franquismo; Miguel Ferrer Fanda e Joaquín Rodríguez Louro conseguiron embarcar no Winnipeg de Pablo Neruda, mentres que o irmán de Joaquín, Antonio, falecía en Gusel, Mathausen, o 16 de setembro de 1941. Que diferentes destinos para unha decisión inicial e un camiño común. Non deixo de cismar nese intre no que Antonio deixou a Joaquín, no momento no que se separaron.

De Antonio, a xeito de homenaxe, quixen facer personaxe na novela A noite branca, no capítulo no que os exiliados, xunto cos ferroviarios franceses, apedran o tren galego da División Azul.

Prometo publicar aquí o artigo en canto estea.

 

RESPOSTA DE REI

Amigas e amigos que entrades habitualmente neste espazo:

Quizais lembrades que o día 14 de novembro publicaba aquí a carta enviada ao Rei o día 3, recibida no pazo da Zarzuela o día 6 daquel mesmo mes.

Agora, tres meses despois, recibo resposta, que tamén quero compartir convosco.

Hai unha literatura particular, un xeito de escribir cartas de resposta ás persoas que se dirixen ás institucións. Eu mesmo, durante algúns períodos da miña vida laboral, exercín ese oficio de escribidor apócrifo. Este non é o caso, porque Emilio Tomé de la Vega ten competencia como Xefe do Gabinete de Planificación e Coordinación, pero si hai unha cuestión de estilo que sempre se repite e que ten como eixo central do argumento a “remisión”.

Non agardaba moito desta iniciativa, pero sei, tamén, que finalmente nada cae absolutamente en saco roto. Lembro moitas veces aquilo que dicía Lenin, de que unha mosca non pode parar un tren, pero si incordiar ao maquinista. Pois iso. Deixo a carta de resposta, coa esperanza de que sexa unha testemuña máis, sumada ás moitas que hai en relación con esa necesidade urxente de exhumar e dar acougo ás víctimas da represión franquista. Conto logo conto unha anécdota, creo que graciosa, sobre o oficio de “negro”.

Vai agora a anécdota. No ano 1996 a Consellería de Pesca e Acuicultura publicaba o libro Crenzas e tradicións dos pescadores galegos, británicos e bretóns, de Fernando Alonso Romero. Fernando pedírame que lle escribira un prólogo, cousa que fixen con gusto, tentando dar o mellor de min, non só pola amizade que nos une, senón tamén, e sobre todo, porque o libro me parecía unha aventura fascinante.

Daquela era Conselleiro o tamén amigo Juan Caamaño Cebreiro. Un día chamoume ao despacho para pedirme que escribise o prólogo institucional do libro. “Pero Juan, se xa escribín un que me pediu Fernando”, respondín. “Pois escribes outro”, contestou el. Eu aínda tentei zafar asegurando que o meu corazón estaba posto no primeiro e que calquera cousa que engadise sería falsa e carente de emoción. El retrucou afirmando que eu si podía escribir dous textos sobre o mesmo libro, que non dubidaba de min e que non había máis que falar.

Escribín o segundo prólogo, que é o primeiro dos dous que aparecen no libro, asinado por Juan. Aos poucos días da presentación, un deán da catedral, de quen non lembro o nome, publicaba un artigo en El correo gallego, saudando e celebrando a publicación do libro e ensalzando o fermoso prólogo do Conselleiro. Nada dicía, porén, do prólogo do prologuista.

Así de ingrato é o duro oficio do negro literario.

TENDER PONTES

En Francia hoxe, despois do mediodía, todo rematou e non rematou nada. Sete cadáveres máis, ese é o saldo provisional do día. Pero mantense a fractura, coa conivencia das partes que a alimentan, e nós, a xente de aquí e de acolá, maioritariamente aberta á convivencia, vivimos pendurando sobre o abismo e só nos queda tender pontes de esperanza.

Hai outro poema de José Ángel Valente que fala do tacto, da man que toca, e que acaso sería boa metáfora para o día de hoxe. Titúlase La luz no basta e pertence ao libro Poemas a Lázaro, o único que regresou da morte.

La luz… pero no basta;

no me basta mirar.

Porque empapado está el mirar de sueño,

contagiada la luz por el deseo,

engañados los ojos hasta el blanco

candor de la pupila.

Ojos siempre infantiles,

ávidos del engaño

sobornados por cuanto finge el aire,

dejadme con el tacto

servil y la certeza

simple de lo que toco.

No me basta mirar;

la luz no basta.

Porque he mirado en vano tantas veces,

tantas veces en vano creí ver.

Tacto que no adivina,

tacto que sabe quiero,

ganapán receloso,

zafio leal palpando,

para creer, el tenue

residuo del milagro,

Ven,

amigo, campesino

de tosca astucia, viejo

tacto, sentémonos

a la orilla del aire

propicio a la mirada.

Pero tú aquí, conmigo

-en el umbral de tanta

celeste maravilla-

con la simple certeza

de las cosas que toco

y me ofrecen su lomo

melancólico y manso

de domésticos canes.

Outra cousa, hoxe sabemos que a Asociación pola Recuperación da Memoria Histórica (ARMH) recibiu o premio que outorgan os arquivos da Brigada Abraham Lincoln. A candidatura foi presentada e defendida por Manuel Rivas. O importe do premio é de 100.000 dólares ou 85.000 euros, que permitirán continuar co labor de exhumar fosas. Un milagre ou unha ponte.