Díxomo a semana pasada Alexandre Nerium. Este ano non abrirá o Museo do Castelo de San Carlos de Fisterra. Museo ou centro de interpretación da pesca que, con tanto amor, Alexandre amosou durante anos.
O Castelo, construído durante o reinado de Carlos III e situado sobre a praia da Ribeira, é un dos que mellor se conservan, de entre todos aqueles pensados para defender as vilas do litoral e hoxe case desaparecidos. Foi doado á vila por Plácido Castro del Río, fillo de Plácido Castro, quen llo mercara ao estado. A doazón expresaba o desexo do propietario de facer nel un museo. Ese destino chegoulle 58 anos despois da doazón, cando no ano 2006 abría as portas como Centro de Interpretación da Pesca, nunha vila de tanta tradición pesqueira como Fisterra. Ese momento coincidiu coa inauguración da lonxa nova, proxecto de Covadonga Carrasco e Juan Creus. A Confraría de Pescadores recibiu a encarga de xestionar os dous centros.
Porén, coa chegada da crise, a Confraría non foi quen de manter a xestión do Castelo, cedéndolla a Asociación Neria. Hoxe, Neria está en bancarrota, circunstancia que castiga de maneira particular o Museo.
Non son moitas as pezas que se expoñen no interior, pero son suficientes para que o visitante marche cunha idea do que é e foi a vida do mar. Alexandre Nerium ou Manolo de Fisterra, poeta e mariñeiro retirado, é quen de explicar con cariño os misterios das ondas, o valor das buguinas nos días de borraxeira, o funcionamento das nasas, a práctica do xeito. El fala das augas tintas, dos cetáceos, de naufraxios ou de versos, deses miles de versos, de poetas de todas as latitudes, que falan de Fisterra e que el se ocupou de recompilar. Nesta imaxe eu poso diante da caixa onde cada mes el expoñía un poema. Coincidiu na visita con Elena, que dentro estaba o meu Mar de Lira, no que son varios os poemas que falan do Cabo.
Conta, tamén, como dende as rochas que serven de base á pequena fortaleza, os nenos facían a guerra ao mar.
De visita ao Museo fun moitas veces, algunhas como guías a persoas ilustres, como cando levamos a Elena Poniatowska, ou ao escritor hindú Sudeep Sen, ou ao senegalés Abdoulaye Bilal Traoré. Tamén acompañamos a Yolanda Castaño, ao fotógrafo Francesc Torres, a artista norteamericana Terry Berkowitz. O resultado foi sempre o mesmo, unha revelación, a de escoitar a Alexandre contar con paixón o seu mundo, sen lle importar a lingua, porque el sabe que hai linguaxes que transcenden a fala, o corpo, e forman parte da emoción compartida.
Este verán os turistas italianos, franceses, alemás, ingleses, portugueses ou de calquera das comunidades do estado, ou de calquera provincia ou vila de Galicia, atoparán pechada a porta do Castelo. É mágoa, porque o Centro de Interpretación da Pesca e o seu guía, formaban parte, xa, do noso patrimonio, dese que amosamos con orgullo.
Eu confío en que o concello sexa quen de asumir e facer posible a apertura desta referencia principal da vila e da Costa da Morte.
(As fotografías, tomadas o día da visita de Elena Poniatowska e os seu fillo Felipe, son de Maribel Longueira. A ligazón que segue leva a un artigo anterior que lembra aquel día).
Hoxe, na libraría Nova Colón da Coruña, presentaremos o libro de poemas Oculto al sol, do escritor senegalés Abdoulaye Bilal Traoré. Bilal, para min, é unha persoa moi especial, non só por ser poeta senegalés residente na Arousa de Pontevedra, senón, e sobre todo, porque é un ser humano excepcional, bo, afectivo, amigo dos amigos, alguén a quen nunca lle roubarán o abrazo e o sorriso, alguén que proclama nun dos poemas deste libro: “me niego a vivir sin alegría”.
Bilal naceu en Dakar en 1968 e dende o cambio de século reside en Galicia. É secretario da Asociación senegalesa de Pontevedra.
Coñecín a Bilal no ano 2010, nun encontro de poesía celebrado en Pontevedra. Dende o primeiro día, entre os dous, agromou unha simpatía que, co paso do tempo, medrou ata se transformar en amizade. Aquel día, o Bilal músico, acompañoume mentres eu recitaba Borraxeira, poema cheo de ecos que el soubo interpretar axiña. Coincidimos de novo en Aveiro, onde me acompañou no recitado dun poema moito máis difícil e longo, Alzheimer, e penso que aquel día conseguimos entre os dous encher a sala do museo onde tiña lugar o recital, dun ambiente emotivo e especial. Este ano volveume acompañar na presentación en Pontevedra da novela A noite branca. Polo tanto sempre lle estarei agradecido por esa colaboración, sempre xenerosa e vital.
Recentemente descubrimos tamén un vínculo que nos unía aínda máis, xa que el era discípulo do profesor e escritor senegalés Amadou Ndoye, que estivo connosco na Coruña o pasado outono e que faleceu pouco despois de regresar ao seu país. Por Bilal soubemos da perda de Amadou, a quen lle foi dedicada unha entrada anterior neste blog.
Bilal é poeta, pero tamén músico e contador de historias. A música é para el algo natural, que acompaña os seus versos e que ilumina aínda máis o seu sorriso. Como contador, como narrador oral, desenvolve o proxecto Colores del alma, no que xunto co narrador arxentino Alejandro Guanella, promove un diálogo intercultural, integrando música, poemas e lendas da tradición africana, americana e europea.
A música é nel algo esencial. A percusión, dinos nun dos poemas do libro, é parte do seu corazón. El séntese fundido nun instrumento vivo que sempre estivo dentro de si. Esa relación está presente neste Oculto al sol que presentamos. Este libro non é exactamente unha novidade, nin tampouco unha reedición, ou si é as dúas cousas. O certo é que este libro tivo unha edición anterior, noutro selo editorial. A edición actual, inclúe un poema que non figuraba naquel primeiro, Glutamina, dentro dun apartado final que indica “poema engadido”. Dicir que a edición anterior abriulle as portas das universidades e centros que en España traballan e investigan sobre a poesía africana escrita en castelán. Froito dese encontro é o limiar que abre esta nova edición, asinado por Dulcinea Tomás Cámara, da Universidade de Alacante, que sitúa a obra de Bilal no contexto das literaturas hispanoafricanas ou do que ela define como hispanidade africana.
Dulcinea Tomás establece tres liñas ou tres corpus de literatura africana escrita en castelán: a hispanomagrebí, relacionada co pasado colonial español no norte de África, pero que tamén se estende a Guinea. A saharauí, moi forte e con moita presenza e nese sentido, podería lembrar que hai quince días estivo na Coruña o escritor Liamam Boisha, presentando o seu libro Ritos de haima, moi recomendable. A terceira liña ou terceiro corpus denomínase -descoñezo a razón- literatura hispanocamerunesa e a ela adscríbense escritores procedentes de Camerún, Sudán, Nixeria, Angola ou Senegal, como Bilal. Agora que nomeo Camerún lembro aquela reflexión de Borges sobre o imperio portugués, grande imperio do que só resta a memoira e o eco das palabras: Camarao, Camerún; Gabán, Gabón…
Os críticos consideran que para algúns autores destes países e comunidades, o castelán como lingua literaria supón unha terceira vía liberadora, entre a lingua indíxena, limitada en canto a sistema lingüístico e literario, por non estar normalizada, nin moitas veces normativizada e a lingua colonial da que non gustan.
Estamos pois diante dun escritor de orixe africana que escribe en castelán. E este é un feito significativo na poesía de Bilal, xa que o feito de escribir nunha lingua que seguramente non foi a súa de infancia e de adolescencia, supón a posibilidade de forzar a linguaxe ata un extremo no que nós, educados nela dende nenos, seguramente non nos atrevemos, desconstruíndoa ou transformándoa dende o punto de vista sintáctico, de xeito voluntario ou non, o que dá como resultado unha modificación que ten valor significante, ofrecendo imaxes que son unha sorpresa e, tamén, unha revelación: velaí ese título formidable: “Aire de a solas llenas”. No poema Eres, dedicado a Salma, paréceme que se reflicte algo disto que digo:
Eres todo.
El medio y su semejante.
Eres uno e indescriptible.
Eres lo que siento.
Eres lo que se siente.
Eres la emoción.
Pureza al estado puro.
La llamada del humano divino.
Limpio, accesible.
Eres puro humano.
Eres Paz.
Pero non é ese o único trazo de abstracción na poesía de Bilal. O libro vai evolucionando dende unha poesía do próximo, do inmediato e máis evidente, do compartible, ata a libre expresión de versos que son, cada un, coma unha chamada ou coma un lampo, do que é bo exemplo o último poema Glutamina, ao que pertence esta estrofa:
Hasta donde alcanza el ojo
Igual que la misma distancia en el menos
Del opuesto ojo de nuca
Cavidad cerebral de la nada y todo
Cero del instantáneo presente”.
A de Bilal é unha poesía rítmica, como non podía ser doutro xeito, tratándose dun excepcional percusionista. Antonio Gamoneda, no libro Fonación, palabra y escritura, publicado pola editorial Trifolium, sostén que no poema, o ritmo non é unicamente cuestión musical, senón que nas demandas que este esixe, prodúcense asociacións de palabras soprendentes que adquiren significado. O ritmo é pois un valor significante no poema, que dá imaxes e metáforas marabillosas. Algo disto sucede nos poemas de Bilal, onde as aliteracións, eufonías e anáforas producen non só un sentido rítmico, senón tamén emocional, que forzan a significado do verso.
Dicir, tamén que a poesía de Bilal está implicada na sociedade na que vive e tamén na que lembra por ser a súa de orixe, ollando a realidade do cotián, aquí e alá, por moi excepcional que resulte, velaí, senón, ese poema dedicado ás vítimas do atentado do 11-M ou o titulado Tim Ti Móol (arco iris). Pero é, ademais, unha poesía transcendida de internacionalidade, de alguén que se sente cidadán do mundo e nese sentido convén lembrar a súa reflexión sobre o eu posesivo e o eu colectivo, dialéctica que el, como emigrante e viaxeiro por un continente afastado do seu núcleo familiar orixinario, sente dun xeito particular.
E sempre, de xeito transversal, en todo o libro, o afecto e o amor, con imaxes desta forza: El amor tiene un hoyo como nombre ou proclamacións como esta: lo has buscado y te encontró/ le diste abrazos/ y te apretó hasta quemar/ es el susurro del amor sin más.
E para rematar, vai este poema titulado Primavera (Galicia la asentada), que quizais explique o valor do título do libro, nese verso no que o poeta se proclama “hijo del sol” e no que podemos observar algunha das cousas ata aquí comentadas:
Cuando lo oscuro se aclara paso a paso,
cuando el híbrido
está compuesto de lo medio despejado,
medio oscuro,
cuando lo despejado ya gana terreno sobre lo oscuro,
cuando está y se come un cuarto de lo oscuro,
dos cuartos,
tres cuartos,
cuando ya está totalmente despejado,
cuando lo siento,
cuando la margarita está amarilla, el tojo también,
No mes de novembro pasou pola Coruña, coma un vento traído de lonxe, Amadou Ndoye, ensaísta e profesor de literatura española na universidade de Dakar.
Amadouh Ndoye. Fotografía Maribel Longueira
Aprendera o castelán e coñecera a literatura española, como estudiante en Canarias. Entre os autores que convidaba a ler como apoio nas súas aulas, estaba Emilia Pardo Bazán, por iso sentiu unha emoción especial ao visitar o seu museo e ao ter a oportunidade de dar unha conferencia sobre literatura africana no salón da Real Academia Galega. Coñecémonos nese acto. No pouco que falamos descubrimos moitas cousas en común. Chamaba a atención a súa dignidade no estar, o orgullo que sentía vestido coa roupa branca tradicional e tan significativa para el, a pureza do seu espírito, a súa humildade e humanidade. Tiña gana de regresar ao seu país e de ver a familia. Levaba fóra bastante tempo. Aquí chegara procedente de América. Sentíase canso e agora sabemos que tamén enfermo. No mes de marzo, por correo do seu discípulo, o músico e poeta, residente en Vilagarcía, Abdouleye Bilal Traore, recibiamos a triste noticia da súa morte. Dende aquí quixemos renderlle homenaxe e por iniciativa e mediación de Paloma Tomé, Fatou e outras amigas, fixemos un caderno coa memoria dos días que pasou entre nós, caderno que xa está en mans da familia. Para el escribín o texto que segue.
Amadou na Academia con Xulia Santiso. Fotografía Paloma Tomé
AMADOU NDOYE NO CORAZÓN
Coñecer a Amadou Ndoye, facerlle de guía pola parte histórica da cidade na que eu vivo, conversar con el, foi un privilexio, unha emoción e un estímulo. Admireino escoitándoo falar de literatura africana, na conferencia que impartiu no salón da Real Academia Galega, a casa da nosa lingua. Alí fascinoume a súa capacidade para sintetizar, sen renuncia, o ser dunha literatura continental escrita en tantas linguas e que responde a conceptos vitais, relixiosos e políticos tan diferentes.
Ao remate abrazámonos e quedamos para o día seguinte. Era unha mañá grisalla e fría de novembro. El tomou un té e eu un café antes de saír á rúa. Camiñamos pola beira do porto, vendo entrar os barcos da pesca de baixura, a actividade dos guindastres, o voo dos corvos mariños. Faleille da porta pola que embarcaban os reis e tocamos as pedras da historia. Leveino a Fundación Luís Seoane, para que coñecera o máis importante pintor que deu Galicia e achegámonos ao Xardín de San Carlos. Daquela, xa falaramos de Rosalía de Castro e el contoume como a poñía de exemplo nas súas clases da universidade cando, os alumnos que querían escribir, consultaban con el que lingua empregar. Para el, unha muller que a mediados do século XIX decidiu escribir nunha lingua minoritaria e desprezada como o galego, e que foi quen de facelo con tal intensidade e calidade, era o mellor exemplo de que calquera lingua viva serve para explicar a esencia do ser humano e facer boa literatura.
No xardín onde repousan os restos do xeneral inglés Sir John Moore, espazo romántico baixo a sombra dos grandes olmeiros, limos os poemas de Charles Wolfe e de Rosalía, escritos ambos en honra do xeneral. Quixen traducirlle o dela, escrito en galego, pero insistiu en que non o precisaba porque sabía portugués. Así, fomos lendo xuntos, verso tras verso, apenas nun murmurio, mesturando as voces, nun recital íntimo que selou unha amizade que apenas durou no tempo, pero que foi intensa na súa brevidade: E se escoitas indefinibres voces/ e se entedes o que esas voces digan/ a alma vosa sentirá consolo, di Rosalía no seu poema e así foi como sentimos nós o decir noso.
Escribímonos. Contoume que fora ao médico pola dor do estómago e que os doutores descartaban unha operación. Pedinlle un texto para lerlle aos membros do club de lectura que coordino nunha biblioteca, xa que por eses días traballabamos o libro “O xiro postal” de Ousmane Sembène. Este é o texto que me enviou:
“El giro postal” es una novela representativa de la realidad senegalesa de los primeros años de la independencia.Creo que se publicó en el ano 1962. Se encuentra en la novela la frase siguiente, si no me equivoco “La honestidad es un delito en nuestro país”. Ello dice hasta qué punto reinaba ya la corrupción en los primeros días de la “independencia jurídica” respecto a Francia que se fue oficialmente pero sigue controlando los bancos, los seguros, las palancas de la economía de nuestro país.
Ousmane Sembèene fue un hombre comprometido, panafricanista, luchador a lo largo de su vida. Cuando se enteró, al regresar a su tierra (en 1957, creo) que la gente no leía sus novelas por causa del analfabetismo (entre otras causas), decidió aprender a rodar películas para que sus textos alcanzaran un público mayor. Se hizo cineasta, al mismo tiempo que siguió escribiendo. Rodó una película (“Campo de Thiaroye) sobre la masacre por los Franceses de combatientes africanos que reclamaban su pago. Ello ocurrió en diciembre de 1946 en Thiaroye, un pueblo pesquero situado a unos 2O kms de la capital. Su última película ( “Molaldé”) denuncia un mal que seguimos viviendo y que practican unas etnias minoritarias senegalesas y africanas: la ablación del clítoris. Ousmane Sembène está cosiderado como uno de los “padres fundadores” del cine africano. Ha sido galardonado varias veces en el continente africano y en el Festival de Cannes (Francia).
Amadou diante do Dakar. Fotografía Paloma Tomé
A triste nova do seu pasamento comunicouma o amigo común, o poeta Abdoulaye Bilal Traore. O único consolo para a tristeza é a lembranza e a alegría de telo coñecido e de compartir con el un momento das nosas vidas. Con todo o meu cariño, un abrazo.
A noite branca 