Escríbeme o amigo Miro Villar para contarme, en relación co Museo do Castelo de San Carlos en Fisterra, que todo é peor do que eu dicía no artigo de onte. O Museo ou Centro de interpretación abre, pero sen Alexandre Nerium. O Castelo abriu as portas estes últimos veráns polo compromiso persoal de Alexandre, empeñado, malia as precariedades e incertezas, en amosar o centro a turistas curiosos e grupos organizados. Atesoura el na casa eses centos de poemas de poetas de todo o mundo, que invocan Fisterra e dos que botaba man de cando en vez, e cos que sorprendía aos visitantes, emocionados de escoitar, na súa boca, os versos dun poeta do seu país. Pero é que, ademais, tal e como quixen expresar onte, el forma parte do patrimonio do Castelo , el é, e así o entendemos moitos, a súa alma. Deixo aquí a información publicada pola edición local de La Voz de Galicia:
Arquivo por etiquetas: Alexandre Nerium
CASTELO DE SAN CARLOS DE FISTERRA
Díxomo a semana pasada Alexandre Nerium. Este ano non abrirá o Museo do Castelo de San Carlos de Fisterra. Museo ou centro de interpretación da pesca que, con tanto amor, Alexandre amosou durante anos.
O Castelo, construído durante o reinado de Carlos III e situado sobre a praia da Ribeira, é un dos que mellor se conservan, de entre todos aqueles pensados para defender as vilas do litoral e hoxe case desaparecidos. Foi doado á vila por Plácido Castro del Río, fillo de Plácido Castro, quen llo mercara ao estado. A doazón expresaba o desexo do propietario de facer nel un museo. Ese destino chegoulle 58 anos despois da doazón, cando no ano 2006 abría as portas como Centro de Interpretación da Pesca, nunha vila de tanta tradición pesqueira como Fisterra. Ese momento coincidiu coa inauguración da lonxa nova, proxecto de Covadonga Carrasco e Juan Creus. A Confraría de Pescadores recibiu a encarga de xestionar os dous centros.
Porén, coa chegada da crise, a Confraría non foi quen de manter a xestión do Castelo, cedéndolla a Asociación Neria. Hoxe, Neria está en bancarrota, circunstancia que castiga de maneira particular o Museo.
Non son moitas as pezas que se expoñen no interior, pero son suficientes para que o visitante marche cunha idea do que é e foi a vida do mar. Alexandre Nerium ou Manolo de Fisterra, poeta e mariñeiro retirado, é quen de explicar con cariño os misterios das ondas, o valor das buguinas nos días de borraxeira, o funcionamento das nasas, a práctica do xeito. El fala das augas tintas, dos cetáceos, de naufraxios ou de versos, deses miles de versos, de poetas de todas as latitudes, que falan de Fisterra e que el se ocupou de recompilar. Nesta imaxe eu poso diante da caixa onde cada mes el expoñía un poema. Coincidiu na visita con Elena, que dentro estaba o meu Mar de Lira, no que son varios os poemas que falan do Cabo.
Conta, tamén, como dende as rochas que serven de base á pequena fortaleza, os nenos facían a guerra ao mar.
De visita ao Museo fun moitas veces, algunhas como guías a persoas ilustres, como cando levamos a Elena Poniatowska, ou ao escritor hindú Sudeep Sen, ou ao senegalés Abdoulaye Bilal Traoré. Tamén acompañamos a Yolanda Castaño, ao fotógrafo Francesc Torres, a artista norteamericana Terry Berkowitz. O resultado foi sempre o mesmo, unha revelación, a de escoitar a Alexandre contar con paixón o seu mundo, sen lle importar a lingua, porque el sabe que hai linguaxes que transcenden a fala, o corpo, e forman parte da emoción compartida.
Este verán os turistas italianos, franceses, alemás, ingleses, portugueses ou de calquera das comunidades do estado, ou de calquera provincia ou vila de Galicia, atoparán pechada a porta do Castelo. É mágoa, porque o Centro de Interpretación da Pesca e o seu guía, formaban parte, xa, do noso patrimonio, dese que amosamos con orgullo.
Eu confío en que o concello sexa quen de asumir e facer posible a apertura desta referencia principal da vila e da Costa da Morte.
(As fotografías, tomadas o día da visita de Elena Poniatowska e os seu fillo Felipe, son de Maribel Longueira. A ligazón que segue leva a un artigo anterior que lembra aquel día).
http://fernandeznaval.blogaliza.org/2013/11/19/elena-poniatowska/
HOMENAXE A FEDERICO GARCÍA LORCA
Acaba de saír o libro 66 poemas, Homenaxe a Federico García Lorca, publicado por Biblos, en edición coordinada por Suso Díaz e Helena Villar Janeiro.
O día 30 de xuño recibía un correo de Helena, convidándome a participar nun proxecto que, en principio, considerei complicado. Tratábase de render homenaxe a Federico García Lorca, no centenario da súa primeira viaxe a Galicia en 1916 e, tamén a Ánxel Casal, o editor dos 6 poemas galegos na súa editorial Nós, porque Federico e Ánxel están vinculados para sempre non só por seren autor e editor dos poemas galegos, senón porque os dous foron asasinados o 19 de agosto de 1936.
Para levar a cabo a homenaxe, Suso e Helena convidaban a 36 poetas galegos contemporáneos a se organizaren en 6 grupos, sabendo que a cada grupo corresponderíalle un dos 6 poemas galegos de Lorca. A partir de aí, cada un dos grupos escribiría un poema colectivo en diálogo co lorquiano adxudicado e, ao tempo, cada autor escribiría un individual. Cada grupo tería unha coordinadora ou coordinador que tamén participarían como autores. O meu, coordinado por Helena, estaba formado, ademais, por Marica Campo, F. R. Lavandeira, Xesús Rábade Paredes e Miro Villar.
Os outros 30 autores eran: Modesto Fraga, Rocío Blanco, Alfredo Ferreiro, Alexandre Nerium, Emma Pedreira, X. H. Rivadulla Corcón, Marta Dacosta, Xosé María Álvarez Cáccamo, Ledicia Costas, Paco Souto, Eva Veiga, Rafa Vilar, Yolanda Castaño, Lucía Aldao, Xiana Arias Rego, Olalla Cociña, Gonzalo Hermo, María Lado, Suso Díaz, Miguel Anxo Alonso Diz, Xoán Carlos Domínguez Alberte, Lorena Rei, Noelia Rodríguez, Lucía Novas, Alba Cid, Xosé Daniel Costas Currás, Rosa Enríquez, Miriam Ferradáns e Ismael Ramos.
O procecto completábase con seis ilustradores, un por cada poema: Nolo Suárez, Viki Rivadulla, Alfonso Costa, Marita Martín Carmona, Irene Silva Xiráldez e Antón Sobral, máis Xosé Vizoso como responsable do deseño de cuberta.
Dicía antes que cando souben do proxecto, este pareceume complicado, porén, a experiencia foi positiva, enriquecedora e creativa e agora síntome moi contento do esforzo por compartir e polo resultado.
A nós correspondeunos o poema Madrigal á cibdá de Santiago:
Chove en Santiago
meu doce amor.
Camelia branca do ar
brila entebrecida ó sol.
Chove en Santiago
na noite escura.
Herbas de prata e de sono
cobren a valeira lúa.
Olla a choiva pol-a rúa
laio de pedra e cristal.
Olla o vento esvaído
soma e cinza do teu mar.
Soma e cinza do teu mar
Santiago, loxo do sol.
Ágoa de mañán anterga
trema no meu corazón.
Acordamos nós, como traballo colectivo, facer un madrigal mantendo estrofas de catro versos, con rima asonante nos pares, aínda que isto e o número de sílabas dos versos gozou de certa liberdade. Cada un escribiriamos dúas estrofas, polo que resultou un poema de 48 versos, moi fermoso. A min fascinoume o xeito de se engarzaren as estrofas, e o doado que foi harmonizar. O noso poema titúlase: Madrigal de memoria, longo de máis para incluír aquí. Deixo, iso si, o meu poema individual, xa libre, pero que dialoga cos elementos e o sentir do Madrigal de Federico ou, cando menos, iso pretendín.
LORCA EN COMPOSTELA
Tempo de camelias,
serodias pétalas abertas na lentura,
no berce do amor, no estremecer do día.
Bordadas pétalas no cristal da chuvia,
viso polo que a luz transpira,
cóncavo son de campá,
laio polos soños mudos.
Quizais no leito húmido
sobre o ventre de escamas
por onde o bico tece a liña escura
que fragua no desexo, quizais alí
intuíches o repenicar das bágoas,
a horta de aire mesto no verán da noite,
o resón das voces baixo os lampos de chumbo
e de silencio. A terra e o silencio.
Quizais na escura vibración da salmodia que marca as horas
espertaches suorento e pálido,
exaltado polo sombrío compás que fai tremer o corazón
e as pedras.
Pero estabas aquí, na ourizada peluxe do balor
e era outro, aínda, o calendario, a alborada,
a grilanda do amor,
o timbre do piano,
o agarimo da lingua
o diván e o xenio.
Abríase aínda o corazón a ondas de tenrura.
aquí, entre a herba de prata
sobre lenzos de liño
e almofadas de lúa.
Aquí, onde viñeches
peregrino de versos e metáforas,
a procurar o amor no vento esvaecido,
nos ollos doces do galán transido
na Quintada de mortos e de vivos.
O resultado: un libro fermoso, que suma os 6 poema de Lorca, máis os 6 poemas colectivos, máis os 36 poemas individuais e as 6 ilustracións. Un fermoso agasallo para estes días.
POLA VACA, EN FISTERRA
Foi fermosa a tarde do sábado. Xuntámonos moitos por algo que non sendo esencial, si resulta importante: pedir que a Vaca de Fisterra soe de novo. Á convocatoria era ás 17,00, diante da lonxa. As catro e media estaba eu alí, pero aínda non había ninguén. Ao pouco tempo, chegou o coche do 112 e a policía municipal. Non sei como sucedeu, pero en poucos minutos, aquilo encheuse de xente.
Pouco pasaba das cinco, cando César Cambeiro iniciou a Andaina festiva. Había un
Marilar recitando baixo a Vaca
primeiro recital diante da lonxa mesma. Estaban convocadas doce voces. Pero foi necesario agardar, porque un grupo de pandereiteiras de Fisterra, coas que non contabamos, quixeron sumarse á festa. E sumáronse de vez, que camiñaron ata o faro cantando e tocando a pandeireta, complementándose coa gaita de Moncho do Orzán. Na lonxa, tamén, unha muller, nai, muller e filla de mariñeiros, recitou un poema popular que nos emocionou a todos. Elas foron parte da alegría e da emoción da tarde.
A prensa fala de trescentas persoas e trescentas habería. Polo camiño ata o faro, fomos deixando versos, parando para reagrupámonos na Virxe das Areas e na curva da fonte. En Fisterra vivimos o segundo recital, mentres o sol dun día luminoso e feliz procuraba o horizonte.
Ao regreso, no bar A Galería, de Roberto Traba Velay, un dos poetas participantes, deixamos caer a noite, bebemos e cantamos, levados polo acordeón de Moncho. Foron moitas as sensacións, moita a xente coñecida que acudiu e sempre, a sensación de compartíamos o obxectivo vital de reivindicar o invisible. Esta é a información de hoxe, domingo:
http://www.quepasanacosta.com/?p=46392
Quero dar as grazas a todos os participantes que nos acompañaron, ás peroas que inteveiñeron, os xa mencionados César Cambeiro, que nos levou entre risos, durante máis de tres horas e Moncho que foi o noso Hamelin. Por suposto, a esas pandeireiteiras que decidiron acudir e que tanto e tan ben nos amenizaron e, en particular, as mulleres e homes poetas que acudiron a recitar ou a quen nos enviou os seus poemas, esta sería a nómina: Juan Alberte, Iolanda Aldrei, Marilar Aleixandre, Suso Bahamonde, Concha Blanco, Rocío Blanco Formoso, Fernando Cabeza Quiles, Anxo Cousillas, José Estévez, María José Fernández, Francisco X. Fernández Naval, Modesto Fraga, Mónica Góñez, Serxio Iglesias, Xosé Iglesias, Alex López, Miguel Mato Fondo, Alexandre Nerium, Olga Patiño Nogueira, Fernando Patricio, Marité Prieto, Xesús Rábade Paredes, X. H. Rivadulla Corcón, Pilar Silva, Francisco Souto, Nolo Suárez, Roberto Traba Velay, Miguel Vázquez Freire e Helena Villar, Cesáreo Sánchez Iglesias, Ramiro Torres e David Creus.
Este é o manifesto que limos ao final e que mañá faremos chegar á Autoridade Portuaria da Coruña:
Dende o mes de decembro de 1889, nas mañás de borraxeira, na noites bretemosas, nos días nos que os barcos navegaban no baleiro, un bramido actuaba a xeito de compás sonoro e situaba a pilotos, patróns e temoneiros sobre unha carta mariña invisible, pero certa, unha carta que tiña como referencia o bruar que proviña do promontorio de Fisterra.
Ao longo dos anos, os navegantes do mundo e os habitantes da comarca, interiorizaron ese son poñéndolle un nome: a Vaca de Fisterra. O son pasou a formar parte da vida cotián da xente, integrouse nas conversas, fíxose frase, música e os poetas tomárona como referencia nalgunhas das súas composicións.
Ese son forma parte do patrimonio da xente da bisbarra e de todo o país. Patrimonio inmaterial, o máis sensible porque non se ve, porque non se toca, pero referencia fonda do sentir colectivo, que resoa no interior da memoria e que constitúe parte esencial do ser comunitario.
Pero ademais, segundo nos comentaban estes días torreiros e fareiros xubilados, a Vaca, o nautófono de Fisterra, non só é importante polo valor simbólico do seu son, senón tamén pola singularidade do mecanismo que o produce, salientando que non son moitos os sinais sonoros destas características que se manteñen en funcionamento en Europa. Trátase pois dunha referencia que conxuga o valor do patrimonio material e inmaterial.
Os convocantes desta marcha festiva, poética e musical, que ten por obxectivo reclamar que a Vaca soe de novo, as persoas que nela participaron, as entidades públicas e privadas que a apoiaron, as asociacións, colectivos e persoas que a ela se adheriron, consideran imprescindible salvagardar este elemento patrimonial que forma parte do ser da comunidade e do propio promontorio de Fisterra, unha referencia máis que engadir a todas cantas atesoura e que fan deste lugar un dos símbolos culturais europeos.
Por iso solicitamos da Autoridade Portuaria da Coruña que, a través do seu Departamento de Pesca e Xestión de Patrimonio, adopte as medidas necesarias para garantir a conservación do nautófono e que o son da Vaca acompañe de novo a singradura dos navegantes e o vivir cotián dos habitantes do territorio máis occidental do continente.
Fisterra, 19 de setembro de 2015
A VACA DE FISTERRA
Hai algúns anos, en Lira, un día de borraxeira mesta, decateime de que non se escoitaba o son característico que sempre percorría o mar, en situacións meteorolóxicas semellantes. Non soaba a vaca de Fisterra, a vaca ou as vacas, que eran dúas as instaladas en 1889. En principio pensei que se trataba dun fallo mecánico e que axiña o repararían. Logo, Alexandre Nerium, tras me explicar que os altofalantes eran de pel, contaríame que decidiran non restauralos. Agora, Xosé Iglesias dime que implantaron un sistema de control e aviso tecnoloxicamente avanzado, que cumpre a función que antes executaba o sinal sonoro.
Pero creo que a Vaca de Fisterra era algo máis ca un sinal marítimo para días de néboa e borraxeira. As xentes da contorna, vintecinco millas cara o norte e cara o sur, aprenderon a convivir con el e puxéronlle nome. Incorporouse á literatura e á tradición oral e pasou a formar parte do patrimonio inmaterial, o máis sensible dos patrimonios, o que está en situación de perigo maior de desaparición xa que, ao cabo, trátase dunha realidade invisible, non tanxible, neste mundo no que todo necesita o certificado de existencia modelo Santo Tomás. O meu poema Borraxeira, incluído en Mar de Lira, empeza así: Berro de alén mar/ así e o bruar da luz da fin da terra/ cando a constancia da brétema absorve o espertar do día… Pero hai textos de Marilar Aleixandre e de Miro Villar, que lembre agora.
Desaparece unha cántiga, un refrán, un topónimo e non nos preocupa, sen nos decatar de que iso que perdemos é o verdadeiro ADN dunha colectividade, xunto coa lingua, que tamén é patrimonio inmaterial.
Dende hai tempo veño alertando sobre a necesidade de reclamar que as Vacas braden de novo. Agora atopei en Xosé Iglesias, poeta e mariñeiro de todos os mares, un compañeiro que pensa coma min. El, ademais, xa elaborou material reivindicativo, neste vídeo poema que aquí deixo e que é ben fermoso.
Iremos dando novas das iniciativas que desenvolveremos neste novo movemento que ben podería ter por nome. QUE MEDRE O MAR E QUE BRADE A VACA.
ALEXANDRE NERIUM
Recibo estes días unha publicación que envía e asina o meu amigo, o poeta fisterrán Alexandre Nerium (Nocturnidade do sal, Vogar de couse) titulada Detrás da néboa o felo. Trátase dunha colección de poemas nos que Alexandre, a proposta do escritor e etnógrafo de Coles (Ourense), Emilio Araúxo, tende unha ponte ou un vínculo poético entre o seu mar de Fisterra, o mar de Fóra, ese mar que navegou e que tan ben coñece, e o entroido do val de Maceda, tomando como referencia a figura do felo, o personaxe que tanto nos lembra a outros da provincia ourensá, como peliqueiros e cigarróns.
Detrás da néboa o felo: abica o medo
escorrentando a ingravidez do día.
Novamente outro abismo, outra derrota:
cabelos de muller feitos sedelas
sentindo do ollomol a súa trabada.
Emilio Araúxo foille enviando fotografías do entroido, non as imaxes dun
turista, senón instantáneas tomadas coa visión do etnógrafo, que humanizan as figuras da celebración, tan distantes e alleas cando a vemos correndo polas pistas e corredoiras, pero tan próximas cando as observamos no momento de ser vestir, no abrazo, na espera, no descanso. Consegue Alexandre un efecto fantástico nos versos, ao considerar el que tamén o mar é unha máscara de salitre: A máscara do mar ten ollos gacios./ Un sorriso de furna cada tarde/ sostén na comisura o precipicio./ O acantilado desminte o que pasou ás sete vagas.
A colección de poemas remata cun soneto titulado Cinza, arte na que Alexandre é experto (poña cada un o fin de estrofa seguindo a clásica secuencia de versos 4/4/3/3, os catorce que pide Violante):
Arrostra o mar a máscara do día
cun xesto azul de clara escuridade.
A chuvia entre as pupilas, a saudade
levemente marfil xunta a avreguía.
Rosma o solpor febril, queda utopía
ancorada na cinza: exhausta idade
que se perde mordaz na inmensidade,
que se agocha baleira na ardentía.
O mar esculca o vendaval vizoso.
co paraugas de man baila inconsciente.
Do chocallo a harmonía, o seu saloma.
Simplemente vivir, grisáceo aroma,
requente sabor doce, aínda se sente
disfrazarse en Maceda o mar vidroso.
Xa outras veces teño falado aquí de Alexandre Nerium, o poeta mariñeiro, o cabaleiro de mar, no seu día presidente do batallón da Costa da Morte, hoxe guía excepcional do centro de interpretación da pesca situado no Castelo de San Carlos de Fisterra, lugar de visita obrigada, tanto polo que amosa como, sobre todo, por quen o amosa, que o guía tamén é patrimonio.
Xeiteira de Lira. Maribel Longueira
Alí el explica como son as artes de pesca dese mar que se estende ao norte e ao sur do Promontorio Nerium, entre elas o xeito, unha das máis antiga e máis selectiva das nosas artes, exclusiva da sardiña e que deu unha embarcación tan fermosa como a xeiteira, amais de ditos e cantigas. Por iso, aínda co temor pola alarma recente da prohibición das redes de deriva, incluido o xeito, sen ter en conta as súas particularidades que a fan singular, e aliviados sabendo que acaso ese temor quede en nada, escoitamos a voz de Alexandre explicando que é o xeito para o programa Vivir o mar da CRTVG. Aquí queda este enlace ao blog de Miro Villar, As crebas, un dos vinculados a este, onde quen o desexe pode escoitar a Alexandre, quen remata con ese poema seu, tan fermoso, que se inicia co verso: O xeito faise ao mar sen despedida.
SENEIVO PRIMERO
No último número da revista Galegos, o fotógrafo Xacobe Meléndrez e eu asinabamos un artigo sobre o despece do buque “Seneivo primeiro”. As fotos foron primeiro e arredor delas e da súa forza medrou o texto. A intención era ofrecer unha sorte de parábola ou metáfora sobre o estado e futuro da pesca no país. Hoxe, dous meses despois, vista a prohibición do xeito, non só nos ratificamos, senón que pensamos que a vontade política das tres administracións: Xunta. Estado e Unión Europea, é liquidar a pesca como actividade económica relevante, deixando, unicamente, a pesca industrial. Nós, con iso, non só perdemos postos de traballo e unha referencia económica fundalmental, senón tamén unha parte do que somos. Velaí o artigo e as fotos formidable, impresionantes, de Xacobe.
A nosa estirpe, vós, homes do mar que vindes
co peso dos barxáns por capear ó lonxe,
fartos de atalingar mouréns, de achicar dores,
de volver debagar canta avidez subsiste
enriba dos cuarteis dos temporais inortes
Alexandre Nerium (Vogar de couse)
Na rúa Manuel Piñeiro Pose da Coruña, preto do porto, hai un bodegón con nome de mar, ao que cada serán acode un número amplo e variable de homes, de aspecto rexo e de carácter forte, que falan mentres beben, agardando a chegada de alguén a quen contar as historias contidas nas burbullas da memoria. Son mergulladores xubilados, parte do cadro de persoal das empresas galegas dedicadas ao despece de buques. Eles, que escrutaban o océano coma o mascato, saben que ao encher o mar, a auga corre a norte e que sobre os areais e coídos quedan sempre os restos dos naufraxios.
O seu é un falar que atrapalla as palabras, un dicir con présa, quizais porque o seu foi oficio de silencio e agora precisan contar, mentres non se pare o reloxo, nin afoguen os recordos. Lembran as dificultades que enfrontaban para salvar a carga dos buques náufragos ou para retirar do fondo as pranchas dos pañois, as pezas da maquinaria, as hélices, as cadeas e as áncoras. Invocan os nomes dos compañeiros mortos, como Rondón, esmagado por un desprazamento da carga, cando o despece do Erkovich na praia de Bastiagueiro, aquel buque sudanés que foi a pique en 1970, logo de colidir co alemán Dormund, e que levaba nas adegas bidóns de dieldrina, un praguicida prohibido en todas as súas formulacións dende 1969. “Antes o traballo facíase sobre todo no mar, agora o choio está na terra”, apunta un mergullador, apurando un vaso.
E leva razón. A política comunitaria de redución e renovación da frota pesqueira, afecta de maneira particular a Galicia, comunidade na que o mar e a pesca tiveron, dende sempre, un valor social e económico principal. Mil douscentos quilómetros é a medida do litoral galego, con sesenta e cinco portos pesqueiros.
Boa parte da nosa historia sucedeu por mar. Está probada a navegación entre Galicia, a costa occidental francesa, en particular a Bretaña, e as illas Británicas nun tempo anterior á memoria. Por mar partiu Ith e logo os fillos de Mil, atendendo á chamada de Irlanda, e versos de mar pronunciou Aimirgin, o bardo e druída, que acompañaba aos milèsians de Brigantia, antes de pisar a nova terra: Son a brisa do mar,[…] son unha onda que cobre, son o son do mar,[…] Mar de peixes,/ terra fértil,/ masa de peixes,/ peixes baixo as ondas,[…]
Cando Galicia afirma a súa presenza no mundo e na historia, cando se transforma en centro de peregrinación no que conflúen os camiños de Europa, o símbolo elixido polos camiñantes para identificar ese lugar, ese destino, é a cuncha da vieira, proba da chegada ao límite da terra, territorio do confín, horizonte no que o sol dá a volta cada día, en palabras de Homero. Herdeiros de Aimirgin, os trobadores galegos cantaron o mar de ondas que cercan, pero no que agroma o amor.
Nese mar extremo, fronteira entre a luz e as sombras, navegaron dende sempre os pescadores galegos, dándolle nome ás pedras afogadas, aos remuíños e escumas, aos carreiros do fondo, aos ventos e ás brisas. Chama a atención a diferenza de perspectivas e de criterio que determina a nosa posición no globo, dependendo de quen nos mire ou de quen nos pense. Para o escritor irlandés Seamus Heaney, premio Nobel de literatura e doutor honoris causa pola universidade da Coruña, Galicia nunca foi a última terra coñecida, senón a primeira terra que os irlandeses atopaban cando navegaban cara ao sur.
Toda Galicia recende a mar, tamén o territorio interior máis estremeiro. Cando os galegos nos xuntamos, adoitamos cantar, se nos deixan, claro, que agora nin cantar é doado. Hai un cancioneiro de cada lugar pero, terra dentro ou na costa, na vila ou na cidade, hai dúas cantigas -quizais tres- que nunca faltan no repertorio: A Rianxeira e Catro vellos mariñeiros -a terceira podía ser O rodaballo-. Sexan dúas ou tres, son cancións de mar, referencias da pesca de baixura, esa actividade que construíu igrexas como a Colexiata coruñesa ou a Santa María de Pontevedra, que axudou a definir unha parte esencial do ser que nos define.
Si, ao longo dos séculos, a actividade pesqueira foi quen de artellar unha armazóncultural completa e complexa. Nesa particular e marabillosa construción das xentes do mar, atopamos un rico patrimonio, tanto material, como inmaterial ou espiritual. Este estaría constituído polas prácticas, representacións, expresións, coñecementos e técnicas que proporcionan á comunidade un sentimento de identidade e continuidade. Incluiría as formas de organización social e do traballo, costumes e saberes, nomenclatura, tasalonimia, tradición oral, música, bailes, ritos, festas, remedios, artes culinarias e todas as habilidades relacionadas cos aspectos materiais da cultura e a interpretación do medio natural. Abranguería, tamén, as creacións literarias e artísticas, anónimas ou de autor, que teñen como referencia o mundo do mar en xeral e da pesca en particular.
Pero o patrimonio inmaterial ten a característica de ser sensible, fráxil e vulnerable. Nos últimos anos, co proceso de transformación das sociedades pesqueiras, co cambio nos procesos extractivo e produtivo, coa perda da transmisión oral e a implantación doutros modelos de traballo e de relación laboral, este patrimonio sufriu dano e abandono. Hoxe a situación é de risco, proceso ao que non son alleas o resto das comunidades pesqueiras europeas.
Poucas mozas soñan xa con casar cun mariñeiro, malia vir lavado do mar, tal e como dicía a cantiga. O oficio de pescador, duro arriscado e mal pagado, carece de prestixio social e poucos son os rapaces que deciden incorporarse a el, non só pola escasa rendibilidade, senón tamén polas dificultades administrativas a superar, a inescrutable política pesqueira comunitaria, a contaminación das augas, a excesiva explotación dos recursos ou a competencia dos mercados exteriores e dos furtivos interiores. “Tristemente o destino da frota é o despece. Moitos barcos non poden facer fronte á situación, debido aos numerosos problemas polos que atravesan, especialmente a escaseza de cotas” afirmaba en 2013 Francisco Correa, presidente da asociación de armadores Arpesco.
Aínda acollendo e recibindo nunha aperta a chegada de traballadores procedentes doutros lugares, en particular de África e de América do Sul, si cómpre advertir que a súa incorporación ao sector pesqueiro supón unha quebra na transmisión de saberes e na permanencia do fío sutil compartido entre xeracións, que é o sostén da cultura espiritual. Este feito requiriría de políticas activas de integración e de diversidade, procurando manter o que neles é de seu e, ao tempo, procurando a súa incorporación á comunidade que os recibe, pero esas políticas, hoxe, non existen.
Pódese considerar o pasado como o ano dos despeces. As frotas galegas artesanal e de altura presentaron 125 solicitudes de baixa, fronte ás 76 do exercicio anterior. Tal e como indicaba o mergullador coruñés xubilado, o despece de todos os buques, grandes e pequenos, fíxose en terra. Paseando os portos e falando cos mariñeiros, percíbese o desánimo e advírtese o interiorizada que está a sensación, e tamén o sentimento, de que a pesca galega, tanto a de baixura como a de altura, vive o seu final.
Xa antes, no verán de 2006, advertindo a transcendencia do momento e coa idea de deixar constancia dun proceso que intuía histórico e que conviña documentar, o fotógrafo Xacobe Meléndrez Fassbender, asistiu ao despece do buque Seneivo Primero, no porto de Oza, na Coruña.
Construído en 1976, no estaleiro Balenciaga de Zumaia (Guipúscoa), o Seneivo Primero tiña 37 metros de eslora, 7 de manga e unha potencia de 662,3 kw. Dende a botadura, participara en variadas labores de pesca, primeiro como palangreiro e logo como parella de arrastre, procurando especies como a pescada e tamén demersais, como a solla e o linguado. Quince homes enrolaba cando andaba ao pincho, once cando traballou en parella, todos galegos. O Seneivo Primeiro sempre navegou polo oeste e o sur de Irlanda, na zona 21A coñecida como Mar Céltico, o mesmo que cantou Aimirgin na súa lingua mariña: Eu invoco a nobre Irlanda,/ o leste da gran praia do fértil mar[…]
Nas fotografías Xacobe amosa a progresiva desaparición do buque e a transformación das 350 toneladas de rexistro en metal para reciclaxe, a retirada do formigón de lastre, dos aceites e outros produtos tóxicos, recollidos de maneira controlada, para o seu posterior tratamento. Por elas asistimos ao corte das pranchas, ao picado do cemento, á extracción do motor, -o corazón de ferro-, enviado a Marrocos e empregado para dar vida a outra embarcación. Nalgunha das imaxes pódese percibir un hálito, se cadra o derradeiro estertor do barco.
Xacobe Meléndrez concibiu a serie como unha metáfora da crise da pesca en Galicia, pero ao tempo, el que dende sempre foi e segue a ser persoa comprometida co medio ambiente, puido comprobar o contraste entre as necesarias medidas de control ambiental e seguridade laboral exercidas aquí sobre as empresas de despece e ferralla, en comparación co que apreciamos na célebre serie Shipbreaking de Edward Burtysky, feita nas praias de Chittagong, en Bangladesh, hoxe destino turístico para fotógrafos.
O despece foi realizado pola empresa de Carlos San Claudio Santa Cruz, herdeira de José Santa Cruz, unha das de máis tradición en Galicia, para a que traballaron algúns dos mergulladores cos que podemos falar no bodegón da Coruña, escoitándolles dicir como foron os traballos de despece no Amercian Star, no Federico Barreras, no Ariete, no Casón ou no Mar Exeo. Quizais o derradeiro suspiro do “Seneivo primeiro” despezado en terra, tiña ritmo de verso expresado na linguaxe mariña dese Mar Céltico.
A TRANSFUSIÓN OCEÁNICA DE XOSÉ IGLESIAS
Alguén me falara del, un mariñeiro que escribía versos. Alexandre Nerium, respondera eu, pero non, era outro home mariño, da Coruña, que ía por aí co seu caderno, recitando os seus poemas manuscritos, un patrón de embarcación que estivera traballando nos mares do norte e que agora tiña un barco de baixura no porto coruñés.
A verdade ou a lenda fora construída por Xurxo Souto, que ten unha capacidade especial para crear mitos relacionados co mar. Pero Xosé Iglesias non era mito. A primeira vez que o escoitei foi o ano pasado nas xornadas que cada ano organiza a Confraría do Pindo. Organizáramos un recital con escritores que participaban no libro de versos dedicado ao Monte Pindo. Alguén lle dixera que quizais podía recitar e presentouse alí. Non nos recitou poemas sobre o Pedregal, pero si sobre o mar. Aos quince días coincidiamos de novo con el, nun recital no Freixo, co gallo do Encontro de Embarcacións Tradicionais.
Agora, con corenta anos, saca libro: Transfusión oceánica, o seu primeiro libro, con limiar de Xurxo Souto, ilustracións de Roberto Castro e publicado por Caldeirón, a editorial de Malpica. Daniel, meu fillo, embarcouse con el hai un par de semanas. Tratábase de compartir con el o espazo do seu barco, vendo como larga as betas, escoitándolle falar do petón de Rockall, onde se forman as ondas máis grandes do planeta, sentindo como é a alborada no mar. Na páxina vivirnacoruna.es Daniel fixo unha fermosa e emotiva reportaxe, na que non só fala Xosé, tamén Nassane Diop, o mariñeiro tripulante do barco Primeiro Villar I, o senegalés que traballa con Xosé, tamén ten voz. Aquí vos deixo o enlace, porque paga a pena.
http://vivirnacoruna.es/eventos-literatura/xose-iglesias-todo-marineiro-leva-un-poeta-dentro/
Nesa entrada podedes velo no seu barco, tocando a buguina entre as caixas do peixe e recitando. Neste outro vídeo que segue, escoitámolo recitar nun acto na libraría A lus do candil de Arteixo.
Transfusión oceánica é a crónica dunha emoción, un eco de ondas, un brillo de mascatos. Conxunto de poemas que inciden nun feito no que non reparamos o suficiente: estamos perdendo o mar e con el vaise unha cultura, un xeito de entender a vida e a morte, de nos relacionar cos outros e co medio, de comprender o ceo, a terra e as mareas. Vaise unha parte de nós, algo irrenunciable, que nos fixo ser quen somos, que nos deu unha parte moi importante do noso ser colectivo.
Son moitos os poemas que me gustan deste libro, pero o outro día funlle facer unha foto ao Galeón do Ézaro, porque me emocionou este que lle dedica Xosé e que incide no comentado máis arriba, e no que el fala sempre nas súas intervencións públicas.
ao galeón que repousa no Ézaro
As cadernas emerxen
coma quen busca na penumbra unha luz
Erguen o seu berro agónico
que afoga inundado no silencio da marea
Un martelo de estación descrava
coa empuñadura do tempo
anacos inmóbeis dunha velame pantasma
Da quilla brotan raices
dunha semente de singraduras
invadidas por un argazo letal
Nunha arañeira de mastros vencidos
a rosa dos ventos rabuña sobre o rumbo un epitafio
Nada sobrevive aos lóstregos do abandono
a fender o pulso moribundo da madeira
A proa a popa a cuberta pingan
o zume envenenado que quebranta todas as liñas
namentres que unha sombra recrava no areal o cadaleito
ENTRE VERSOS E CREBAS NO PINDO
A pasada fin de semana, a confraría de pescadores do Pindo, que tan ben leva Merche, coa axuda de Isabel, organizaron, un ano máis, as xornadas de cultura da Pesca. Como sempre os asistentes puideron degustar novidosas receitas elaboradas con produtos do mar; gozar das sobremesas que se presentan ao concurso do sábado; escoitar e bailar co formato familiar dos músicos de Luar na lubre e, tamén aprender e rir escoitando aos poñentes. Este ano a min tocoume participar en dous actos na tarde do sábado: a presentación do libro das Crebas, coa sorte de ter ao meu lado a Alexandre Nerium, o poeta mariñeiro de Fisterra e logo un recital poético, tempo que Alexandre e eu compartimos con Xoán Lestón, ou Xoán da Centola, o poeta de Caldebarcos e con Marta Dacosta, que leu poemas do seu último libro Dun lago escuro, premio Joán Carballeira do pasado ano e publicado por Xerais.
Gustei moito do texto que leu Alexandre ao principio da súa intervención, non porque fale ben ou mal do libro, senón por ese dicir as cousas que ten, esa linguaxe de mar na que tan ben se expresa e que tanto nos emociona. Deixo aquí ese breve texto, esperando que gocedes del.
PRESENTACIÓN AS CREBAS, OUTRO XEITO DE ANDAR AO MAR, O PINDO,
28 de xuño de 2014.
Alexandre Nerium
As crebas. Outro xeito de andar ao mar, estamos diante dun libro excepcional que aborda unha temática novidosa e intrigante: a das Crebas, que sempre formou parte da idiosincrasia da Costa da Morte. O libro ten un profundo traballo de documentación e navega sutilmente sobre as ondas co leme sempre firme.
Mergúllase nunha singradura de imaxes pictóricas, cun ronsel de escuma de cinema, acodérase á novela, vara en sirtes da xénese da historia, aparíguase ó melancólico son da poesía.
Chisco é un crebeiro e leva sempre a Maribel na súa compaña. Desce polas ribeiras até os coios. Escruta o mar como o mascato a barría das sardiñas. Sabe que ó encher o mar a auga corre a norte, que a augatinta é a mellor hora para enmallar o peixe. Escudriña a beirada pois cada furna agocha un gran tesouro.
Sente, á ardentía, o alento dunha paca que lle poida zafar o cruel inverno. Lambe o salitre que o cavaco engole e carena de piche a súa buceta.
Ela, entre tanto, cada salseiro enfoca: os escumallos mornos da relasca, chalecos salvavidas cheguevaras que saíron á costa no solsticio. A cámara dispara ó mar consciente. Todo obxectivo fixa cada historia: a campá do Surrise, o afundimento no grisáceo arneirón do baixo Duio. De galipote a bota encol da area xunto a poxa dos restos dun naufraxio. A paca de algodón comesta e húmida e a luva suplicando a túa axuda.
Son as crebas que vagan cara ó vento como un soño esculpido na mallante.
ELENA PONIATOWSKA
Un día Doris Lessing, dous despois Elena Poniatowska, a morte e a vida, oscilando sempre. A alegría que sentimos nesta casa polo premio outorgado hoxe a Elena, é moi grande. Ela é persoa moi querida para nós. Con ela pasamos días fermosos, en Galicia e en México.
Hai pouco, un serán, collín o autobús para a casa na praza de Vigo. Sentei á beira dun home que sostiña na man unha bolsa da FNAC. Cando o bus se puxo en marcha, sacou de dentro un libro. Era Leonora, de Elena. Observei como o folleaba e como se detiña de cando en vez para ler unha frase ou un parágrafo. Emocionoume a súa emoción e díxenlle que a coñecía. Preguntoume se mantiña contacto con ela e respondinlle que si, por correo electrónico. Pediume entón que lle dixera, de parte dun lector coruñés, que moito lle agradecía os seus libros. En canto cheguei á casa transmitín a mensaxe, aos poucos días recibía un correo dela no que informaba que os médicos lle prohibían manter correspondencia e participar en actos, pero non deixar de escribir. Cousas do corazón.
Como celebración e homenaxe, engado aquí o artigo que escribín no regreso da viaxe que fixemos a Fisterra. Mañá será o tempo da crónica do xantar na súa casa no DF. Na foto, Alexandre Nerium explícalle o funcionamento da rede do xeito, durante a visita que fixemos ao Centro de Interpretación da Pesca no Castelo de San Carlos en Fisterra.
CON ELENA PONIATOWSKA EN FISTERRA
Hai na literatura mulleres, en aparencia fráxiles, capaces de librar batallas que semellan imposibles, valentes na denuncia da inxustiza, comprometidas cos desfavorecidos, consecuentes ata o extremo nos seus principios, insubornables, que nos fan tremer cos seus libros e tamén coa súa voz, co seu discurso coherente e limpo no que as palabras brillan no seu significado orixinal, sen manipulación e sen engano, coma rosas ou papoulas nun campo ermo. Penso en Nadine Gordimer, premio nobel sudafricana, capaz de desentrañar os paradoxos que condicionan a moral do mundo e advertir o engano que habitamos, ou en Elena Poniatowska, a escritora mexicana que tivemos a sorte de recibir en Galicia estes días pasados, convidada pola Asociación de Escritores en Lingua Galega (AELG), que quixo recoñecer a súa literatura e o seu compromiso, coa concesión do premio de Escritora Galega Universal.
Nacida en París pero residente en México dende nova, sabiamos da súa obra, de como a súa escrita se puxo sempre do lado dos excluídos, narrando a traxedia, denunciando o abandono, combatendo a corrupción; literatura construída cun estilo persoal no que a crónica dos feitos narrada a través de centos de perspectivas diferentes ofrece a riqueza das olladas múltiples e constrúe un todo que se alimenta da diversidade, exactamente como a vida. Falo de libros como a Noche de Tlatelolco ou Nada Nadie –las voces del temblor-, o primeiro sobre a represión do movemento estudantil polo exército e a policía en 1968 no Zócalo da capital, tamén denominada Praza das Tres Culturas; o segundo unha enorme crónica da traxedia que provocou no Distrito Federal o terremoto dos días 19 e 20 de setembro de 1985 e da corrupción que a catástrofe desenmascarou.
O pasado sábado tivemos a sorte e o privilexio de guiala nunha visita a Fisterra, excursión na que tamén participou o seu fillo Felipe, compañeiro habitual nas súas viaxes polo mundo.
A primeira parada do itinerario foi o dolmen da Pedra da Arca en Baíñas, por lles ofrecer unha mostra da cultura megalítica que nunca antes viran. Preparaban os tractores os campos para a sementeira do millo e observando a terra aberta e húmida, Elena, afeita a outras paisaxes, advertíanos sobre a condición fértil do eidos, afirmando que vendo esa terra tan negra daba gaña de comela, e dicíao ela, que sabe do sabor do po e dos cascallos –concreto lle din alá-, por ter percorrido os lugares da traxedia cando o terremoto, ela que falou entón dos “dentes de extraer o amor, dentes nos que reflicten as chispas luminosas do día”, dentes que comían a pedra e o cemento abrindo toupeiras polas que chegar ata os vivos e ata os mortos.
En Fisterra agardaba por nós ese cabaleiro do mar que é Alexandre Nerium, poeta que amosa o pequeno museo da pesca que alberga o castelo de San Carlos. Conta Alexandre con tanto amor as técnicas da pesca do seu mar, explica con tanta claridade as expresións mariñeiras: augas tintas, encarnar, xeito ou ardentía, que o seu dicir vén sendo coma un longo poema, cadencioso e rítmico. Así o percibiu Elena, que anotaba conceptos coma bourel, corno da brétema, deriva ou encascado. “¿Como se llaman las cajitas de red y de madera con que pescan el pulpo?” Preguntou na hora do xantar, anotando “nasa” no seu caderno vermello.
“Fisterra, el fin del mundo” repetía observando o horizonte dende o promontorio do cabo. Conteille que alí estivera Borges, xa cego, que percibiu a grandeza e a dimensión daquel espazo polo baleiro que intuíu no aire, segundo conta María Esther Vázquez, a súa compañeira naquel periplo por Galicia. Porén, advertimos axiña que Elena conmóvese máis coas cousas pequenas e cotiáns que co mito e coa inmensidade. Se queren axudar planten unha flor, escribiu algunha vez, reparando agora en canta flor se lle ofrecía e, malia a nosa explicación de que non é así todo o ano, de que temos outono de cores e inverno de sombras pero sen floración, chegou á conclusión de que Galicia é un país de flores. Quizais por iso, aos escritores que traducimos os seus relatos recollidos no libro A filla do filósofo, publicado pola editorial Galaxia, nos deixou unha nota na que di: “En México todo vai mal e vostedes agasalláronme unha semana que é unha tregua, un espazo branco e luminoso no túnel, unha magnolia ou unha camelia desas que se alcanzan coa man e que eu vexo tan afastadas…”. Galicia un país de flores, unha metáfora, non estaría mal convencérmonos desa posibilidade.
A noite branca 