POEMAS DE NOVA YORK (I)

Cando regresamos de Nova York, en outubro do pasado ano, contei aquí que traía os bosquexos de dez poemas que pensaba traballar e darlles tensión ata ver que daban de si. Os poemas quedaron listos en xaneiro e algunhas amigas e amigos xa os coñecen. Prometín, daquela, publicalos aquí. Fun demorando porque tiña dúbidas. Porén, o meu amigo Antonio García Teijeiro vén de publicar unha entrada no seu blog, Versos e aloumiños, no que inclúe catro. A cousa tivo a súa sorpresa para min, porque coñecendo os textos, Antonio non me advertiu de que os publicaría. Non sei polo que, cando me comentou e pediu autorización para facer unha entrada na que os comentaría, eu pensei que falaría deles, pero nada máis. Agora non podo menos que emocionarme e sentir algo de vergoña allea por ler como pon a dialogar os meus versos cos de Federico García Lorca, pero así é Antonio. Deixo a entrada por se alguén ten curiosidade.

http://garciateijeiro.blogspot.com.es/2015/03/paseos-poeticos-xi-con-federico-garcia.html

É certo que antes, durante e despois da viaxe, lin varios autores máis ou menos queridos, máis ou menos coñecidos, con libros ou poemas referidos a Nova York. Dende logo Poeta en Nueva York, de Lorca; tamén Epitafio para Nueva York, de Adonis; Nueva York después de muerto, de Antonio Hernández (o último premio Nacional de poesía 2014); Cuaderno de Nueva York, de Pepe Hierro; e os nosos Luís Seoane e Celso Emilio Ferreiro, amais dos debuxos de Castelao. E claro, Walt Whitman.

En cada un dos dez poemas pódese atopar pegada dalgún deles. Eu vou iniciar a entrega con este Strangers in the nigth, relacionado con NEW YORK -oficina y denuncia-, o primeiro da VII parte, Vuelta a la ciudad, de Poeta en Nueva York.

STRANGERS IN THE NIGTH

Cada día Nova York sacrifica á deusa milleiros de pombas,

millóns de vacas e de porcos, de polos e de soños.

Cada amencer milleiros de parrulos e de pavos sen pluma xiran no carrusel das rúas,

do shoping, do restaurante chinés, do menú económico. Cada mañá, o peixe

vólvese abelorio.

O polo sen oso dentro do parrulo sen oso, dentro do pavo. Turducken,

velaí a metáfora do imperio. As cousas, cando procuran a orde, desvelan o baleiro,

e cada noite, millóns de ratas roldan os corpos dos mendigos,

dos desafiuzados. Millóns de ratas penetran nas cuncas desorbitadas pola sombra,

espantan os gatos, corricando por entre as bolsas de lixo negras e brancas

que gardan os restos dos millóns de vacas, porcos, pavos,

polos, peixes, parrulos e pombas que cada día se ofrecen en festín sen mácula.

No gume do estrés as ratas seleccionan os restos orgánicos e a memoria dos vencidos.

Escollen o aguacate,

a persea americana que chega dende o sur, empoleirada nos pómulos da besta.

Froito ou onda invencible de pel escura e de palabras.

As ratas perforan o plástico e penetran no corazón do esterco. O estrés non lles impide

escoitar o alento dos homes lixo, os pasos, o motor do camión, as voces,

o ruxe ruxe das lembranzas. Os pasos e as palabras teñen a pel escura do aguacate

e soñan en inglés, confiando na bondade do imperio que os redimirá da noite,

do infortunio das ratas, da saudade,

do sacrificio matinal do abelorio e da carne.

Yes I can, repiten. I can, I want, I like. I want, I can, I like.

Salmodia do deserto.

Os desterrados percorren as rúas convivindo co estrés,

co rillar das sombras.

Advertisement

ANTONIO PÉREZ PRADO

Aínda que o publicarei mañá, empezo este artigo o 19 de novembro, día do aniversario de Antonio Pérez Prado. De vivir, hoxe cumpriría 88 anos.

Logo de 39 anos de vida administrativa, hai cousas das que me sinto contento. Unha delas é que dende a administración, colaborei en facer posible, no ano 2007, que o libro de Antonio, Los gallegos y Buenos Aires, fose realidade de novo, nunha edición da editorial Corregidor, que recollía a vella de 1973, de Ediciones La Bastilla. A nova engadía un limiar moi interesante de Xosé Manuel Núñez Seixas. A edición do 2007 chegou nun momento importante, pouco antes do pasamento de Antonio, cando xa estaba enfermo e, ademais, saíu no marco do conxunto de iniciativas que anticipaban a celebración do segundo centenario da independencia arxentina. Tivo, pois, o don da oportunidade.

Coñecín a Pérez Prado a primeira vez que fomos a Bos Aires, no ano 2004. Daquela andaba eu centrado na investigación sobre Cortázar e Galicia. Lembro o primeiro día que nos vimos, un domingo pola mañá, na que se empeñou e conseguiu amosarnos o máis importante do barrio de San Telmo, cousa que lle agradecín sempre porque era un guía extraordinario, coñecedor de recunchos, de segredos, ilustrando o relato, sempre, coa súa fina retranca galega, el que nacera alá, sendo fillo de pais de aquí. De feito, Los gallegos y Buenos Aires está dedicado á nai: A miña nai galega que emigróu pra me facer porteño.

El coñecera a Cortázar no mes de maio de 1968, en situación complexa, xa que o escritor, xunto con Sartre, Aurora e Simone de Beauvoir, permanecía pechado no pavillón arxentino da Sorbona, en solidariedade cos estudantes que ocuparan o edificio. Buscábao, el, para pedirlle un orixinal que publicar nunha editorial, de nova creación, chamada Columba, da que el era unha sorte de representante. Cortázar díxolle que non estaba para falar de libros e pediulle, iso si, que chamase á nai, a Herminia, ao chegar ao Bos Aires, anotando o teléfono no revés dun panfleto anarquista.

A carta de Cortázar que vai a continuación e que Antonio quixo que gardase eu, é a reposta e acuse que o escritor fai da carta de Pérez Prado que acompaña o envío dun dos seus libros titulado: Qué es la sangre. O ton divertido da carta de Cortázar responde ao xogo proposto por Antonio.

Cando faleceu, no meu nome e no de Maribel, escribín unha nota que foi publicada por La Voz de Galicia, este é o texto:

ATA SEMPRE ANTONIO

Maribel Longueira e Francisco X. Fernández Naval

A noticia chegounos a través dun correo electrónico enviado por Ruy Farias. Nel informábanos do falecemento do amigo Antonio Pérez-Prado. Na cabeceira e a xeito de resumo un desacougante “Malas noticias”. Efectivamente, non só eran malas noticias, senón tamén tristes.  

Antonio, fillo de galegos emigrados procedentes de Trasparga (Lugo) e porteño de nacemento, foi unha das referencias da comunidade galega na capital arxentina, sobre todo dende a publicación do libro Los gallegos y Buenos Aires (1973), reeditado no ano 2007 nunha edición precedida dunha introdución do historiador Xosé M. Núñez Seixas, que sitúa a Pérez-Prado e a súa obra no contexto do proceso migratorio galego no século XX e tamén no ámbito de reflexión intelectual.

Leremos de novo os seus libros e lembraremos sempre a súa oratoria elegante e irónica que nos facía rir e pensar ao tempo e agardaremos a que nalgún momento podamos ver  o documental Castelao (biografía de un ilustre gallego) dirixido polo cineasta arxentino Jorge Prelorán, tamén falecido este ano, e do que Antonio fixera o guión. Contaba el que cando estaba a traballar con Prelorán neste proxecto, sentían os coches que aparcaban diante do portal, e os pasos precipitados na escaleira pola que subían os militares e policías que ían deter a alguén que logo desaparecería, e contiñan a respiración temendo que a porta na que petasen fose a súa. Por se chegaba ese momento, Antonio gardaba un revólver no caixón do escritorio. Eu non resistiría a tortura, afirmaba.

Coñeceu e tratou a unha boa parte dos escritores bonaerenses contemporáneos e a moitos dos intelectuais galegos do exilio e da emigración, como Luís Seoane, Eduardo Blanco Amor, Rafael Dieste, Lorenzo Varela ou Xosé Neira Vilas, entre outros.

Daba gusto escoitarlle contar como decidiu alistarse no corpo de marines dos Estados Unidos, coa intención de participar na guerra de Corea, ou como pelexaba contra a súa propia sombra no tempo no que practicou o boxeo. En realidade, a súa vida inzada de anécdotas e situacións singulares que a el lle gustaba relatar, aderezando sempre o seu relato con retranca e sentido do humor, foi un camiño fecundo e feliz, vida marcada sempre polo compromiso firme con Galicia, non tendo dúbidas ao considerar que a lingua era o elemento que debería identificar á comunidade galega na Arxentina e a Galicia como colectividade, dedicando a ela toda a ilusión, o esforzo e o amor.

Médico do hospital do Centro Galego, especialista en hematoloxía, autor do curioso tratado ¿Qué es la sangre? e dun singular estudo sobre a medicina tradicional galega na obra de Shakespeare, participou en numerosas iniciativas culturais e políticas, colaborando en medios de comunicación, en particular en Radio Nacional e no suplemento cultural do diario La Nación.

Foi el quen primeiro nos levou a San Telmo, quen nos contou cada rúa, cada casa, cada praza, quen humanizou e galeguizou o barrio e quen nos descubriu algúns dos segredos da capital. Para moitos galegos el era a referencia en Bos Aires. Para moitos el era o amigo que de cando en vez escribía ou chamaba por teléfono dende o outro lado do océano.

Nós proclamamos a ledicia de ter convivido con el e enviamos ao aire o abrazo entrañable que xa non lle puidemos dar.

Ata sempre, Antonio. 

A Coruña, 8 de setembro de 2009

Nos sobres da súa correspondencia sempre había algo divertido. Malia ser longa de máis esta entrada, o que seguramente me suporá unha recriminación de Tacho, deixo esta nota na que podemos ver a súa interpretación icónica de certo tipo galaico, sobre todo de aquí -aínda que lembre ao Manolito de Mafada- porque sempre mantivo certa tensión cos que se consideraban esencia do galeguismo. Engadir, se cadra, que por decisión da súa filla Aixa, o seu arquivo está depositado na Fundación Penzol.

FRANCISCO LUIS BERNÁRDEZ

Ramón, da revista dixital “Letra en obras”, pedíume unha colaboración literaria. Decidín escribir sobre Paco Luís Bernárdez, o medio irmán de Aurora Bernárdez e cuñado de Julio Cortázar. Non é unha figura moi coñecida aquí e eu creo que debería sernos máis familiar, sobre todo porque foi un grande escritor, entre dúas linguas, unha delas a nosa. Este retrato fíxollo o pintor ourensán Cándido Fernández Mazas. Velaí vai o artigo, aínda que é necesario engadir que o libro de Linteo xa está na rúa:

O pasado mes de agosto cumpríanse os cen anos do nacemento de Julio Cortázar. Tempo de celebración. Nós, dende aquí, podemos tirar de moitos fíos para nos achegar á figura de Cortázar, tamén á súa obra, xa que a súa relación con Galicia e cos galegos da emigración e do exilio foi intensa e constante. Unha das relacións máis singulares foi a que mantivo co seu cuñado, Francisco Luis Bernárdez, escritor galego-arxentino a quen se refire o seguinte texto, resumo do que figura no libro O soño galego de Julio Cortázar que proximamente publicará a editorial Lintelo.  

Segundo propia confesión, Francisco Luis Bernárdez naceu no século XIX, porque chegou ao mundo uns días antes de rematar o ano mil novecentos. Foi en Bos Aires; o ambiente, unha familia de emigrantes procedentes do concello de Maside, na provincia de Ourense.

Na súa mocidade Paco pasou varios anos en Galicia e Portugal. En Galicia fíxose amigo dos escritores galegos da época e aproveitou para iniciar relación con parte da intelectualidade española. Daquela, exerceu o xornalismo nas páxinas de El Pueblo Gallego e Faro de Vigo, e escribiu en galego, circunstancia compartida co seu amigo Amado Villar Novaiz, poeta arxentino nacido en Galicia, coñecido como O Meleiro. Rafael Dieste lembrarase del ao comentar como era a vida dos escritores e xornalistas na cidade de Vigo en 1925:

(…) Traballei primeiro no periódico Galicia, con Roberto Blanco Torres, Valentín Paz Andrade Signo… Despois en El Pueblo Gallego, dirixido entón por Fernández Mato. Lembro como cousa máxica a convivencia e os coloquios sen fin, sobre todo o humano e o divino, cos xa mencionados e con Eugenio Montes, Amado Carballo, Francisco Luis Bernárdez, Manuel Lastre Rivas, Johán Carballeira, Fernández Armesto…

Na revista Nós daqueles días pódense ler dous traballos de Francisco Luis en galego, «A estrela y–o aturuxo» e «Apoloxética do cadaleito».En Galicia escribe Alcándara, editado por Proa no regreso a Bos Aires. Roberto Blanco Torres, publica na revista Nós unha recensión deste libro, na que di: «Alcándara foi inzada en Galicia, aireouse no mar e froiteceu na outra Terra do poeta, terra de sementes, sempre encinta».

Jorge A. Mazzinghi falando de Paco Luis, afirma que: En Galicia vivió, adolescente, y creo que allí se concertaron sus bodas con la poesía —que comenzó abordando en la lengua ancestral— porque le fue revelada por autores portugueses y gallegos, que lo pusieron en contacto con el encantamiento que las palabras pueden lograr. Engade logo que foi Rosalía de Castro quen deixou a pegada máis fonda no seu espírito. Luís Seoane tamén escribiu sobre el:

Francisco Luis Bernárdez foi sempre un galego polos seus sentimentos, polo seu pensamento e por ter adicado gran parte da súa obra a Galicia. É un gran poeta arxentino que en ningún intre deixou de colaborar, cando se lle solicitou, cos galegos emigrados, soñando como éstes sempre en Galicia.

Paco Luis será o encargado de dar a coñecer en Bos Aires a Castelao; primeiro, a través dun artigo que publica en Martín Fierro e, logo, actuando como presentador do libro Cousas na cervexería Royal Keller, na rúa Corrientes, onde se reunía o mundo cultural máis moderno da cidade.

Sorprende a súa firmeza afectiva, salvando relacións con persoas que mantiñan criterios e opinións políticas e relixiosas opostas ás súas, xa que Bernárdez decantarase a favor do bando insurrecto durante os primeiros días da Guerra Civil española. Aurora Bernárdez, media irmá e primeira esposa de Cortázar, afirma que: «Paco foi franquista, pero non era sectario». Quizais foi iso o que lle permitiu ser crítico co réxime que perseguía e executaba aos amigos e o que o impulsou a continuar espallando a obra e a vida de escritores como Castelao, Luís Pimentel, Miguel Hernández ou Antonio Machado; a participar no que se deu en chamar a batalla de Montevideo, denunciando por escrito a persecución do galego por parte de Franco e o seu réxime ditatorial, ou a seguir sendo amigo de republicanos como Eduardo Blanco Amor.

En 1970, Edicións Nós de Buenos Aires publica Escolanía de merlos de Faustino Rey Romero, con limiar en galego de Francisco Luis Bernárdez. Neste texto que reflicte a saudade do tempo e dos amigos que quedaron atrás, Paco lembra os días da República e proclama, outra volta, a súa condición de galego:

Pode que algún deles —refírese aos merlos de Faustino—combine segredamente ises ritmos cos primeiros compases do Hino de Riego, notas que no devandito Dacón ouvía eu cantar ao merlo dun barbeiro republicán. Como queira que sexa, veleiquí un poeta universalmente (catolicamente) galego, e uns paxaros que fican incorporados aos que non esquenceréi.

Amigo de Borges dende a mocidade, este dedicoulle varios poemas. Nun deles, «Epílogo», escrito logo da súa morte, Borges, logo de expresar a súa dor, de afirmar que tamén el morreu co amigo, e de repasar a xuventude compartida, remata con esta invocación:

                 Francisco Luis, del estudioso libro,

                 ojalá compartieras esta vana

                 tarde conmigo, inexplicablemente,

                 y me ayudaras a limar los versos.

Francisco Luis Bernárdez será co tempo o cuñado de Julio Cortázar. En realidade, Julio coñece a Paco antes que a Aurora. Por Julio sabemos que Paco levaba na carteira unha folliña, quizais de prímula, cortada na tumba de Keats en Roma e, recoñecendo a común afección polos sonetos del e do cuñado, chegará a afirmar que os sonetos son unha enfermidade de familia. 

Ata aquí o artigo. Hai un poema de Paco Luís que é moi importante na Arxentina. Apréndeno os nenos na escola e Augusto Monterroso era quen de recitalo de memoria, mentres afirmaba que a poesía de Bernárdez influira en todos os escritores da súa xeneración. É o Soneto unitivo, do libro La ciudad sin Laura:

Tan unidas están nuestras cabezas

y tan atados nuestros corazones,

ya concertadas las inclinaciones

y confundidas las naturalezas,

que nuestros argumentos y razones

y nuestras alegrías y tristezas

están jugando al ajedrez con piezas

iguales en color y proporciones.

En el tablero de la vida vemos

empeñados a dos que conocemos,

a pesar de que no diferenciamos,

en un juego amoroso que sabemos

sin ganador, porque los dos perdemos,

ni perdedor, porque los dos ganamos.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                 

NOVA YORK 1: CIDADE POÉTICA

O día 26 de xullo de 1938, Castelao e Virxinia, a súa dona, chegan a Nova York, a bordo do buque Ille de France no que embarcaran en Le Havre. Nese ano e no seguinte, a vida vainos levar de Nova York a Cuba, con regreso á cidade dos rañaceos. Tamén viaxan polos Estados Unidos procurando apoio para a República. Entre Cuba e Nova York Castelao vai pintar a súa serie de debuxos de negros, o que lle valerá ser nomeado Presidente Honorario da Federación Mundial de Sociedades de Negros, cousa que a min sempre me chamou a atención. Este é o debuxo máis coñecido dos realizados en Nova York.

A min paréceme advertir un aire lorquiano nesta imaxe, como o advirto na serie cubana:

Odian la sombra del pájaro

sobre el pleamar de la blanca mejilla

y el conflicto de luz y viento

en el salón de la nieve fría. 

Di Lorca no poema Norma y paraíso de los negros, no capítulo Los Negros, do libro Poeta en Nueva York.

Con Lorca dialoga tamén Adonis, no seu libro Epitafio para Nueva York, escrito en 1971 polo autor sirio, novidade editorial recente, xa que hai pouco Nórdicalibros ofreceu aos lectores unha nova versión en castelán, en tradución e con limiar de Federico Arbós.

Tanto Adonis como Lorca ofrecen unha visión complexa desa cidade que ao tempo fascina e altera, atrapa e distancia. Admírame, tamén, a capacidade profética de Adonis, que 30 anos antes do 2001 escribía:

¡Desmoronaos, estatuas de la libertad! ¡Ay, alfileres clavados en el

pecho con una ciencia que imita la sabiduría de las rosas! El viento

sopla otra vez desde el Oriente y arranca la lona de las tinieblas

y los rascacielos.

Y hay dos alas que escriben:

Un nuevo alfabeto se alza en los montes de Occidente.

Y el sol nace de un árbol del huerto de Jersualén.

 

Borraxeira en NY

Veño con dez poemas iniciados no meu caderno. Dez poemas sobre a cidade, ambivalentes, críticos e fascinados. Fáltalles moito para ser algo que se poida compartir aquí, pero si é certo que neles procuro dialogar con Castelao, Adonis, Lorca e, tamén con Pepe Hierro, que escribira aquel fantástico Cuaderno de Nueva York. Todos foron visitas que busquei nos días anteriores á viaxe. O meu amigo Manuel Álvarez Torneiro, xurado este ano do premio Nacional de poesía, por ser o gañador da pasada edición, faloume das virtudes do libro Nueva York antes de muerto, de Antonio Hernández, gañador deste ano. Como non o atopei, fixen o pedido en libraría antes de nos ir, pero non chegou a tempo e aínda segue sen chegar, que falei hoxe mesmo coa libraría, pero quixera que tamén ese fose texto que se incorporase ao diálogo que pretendo. En calquera caso, deixo aquí estes versos de Pepe Hierro:

La geometría de New York se arruga,

se reblandece como una medusa,

se curva, oscila, asciende, lo mismo que un tornado

vertiginosa y salomónica. 

Visitamos dúas das librarías máis singulares da cidade, a Strand, sobre Broadway e a Barnes & Nobel, en Unión Sqare. Nelas merquei dous libros de dúas poetas descoñecidas para min e que procurarei ir descubrindo no meu rudimentario inglés: Sailing the Edge, de Anne Mackay e The moon is always female de Marge Piercy. Anne naceu en Nova York, Marge en Detroit.

Na sección de poesía da Strand

Arredor de todo este universo poético, os participantes no The Americas poetry festival of New York 2014, fomos tecendo fíos invisibles, afinidades e complicidades, redes de convivencia, ao tempo que debullabamos os nosos propios versos.

A cotío, a poesía dialoga coa música. En realidade, a poesía case sempre é música, base rítmica con significado, que escribiu Gamoneda. Non sei se haberá unha peza musical que represente máis a Nova York, pero aquí deixo esta versión de Bernstein da composición Rhapsody in Blue de George Gershwin, que ten o seu lugar no libro de Pepe Hierro.

(Hoxe todas as imaxes, agás o debuxo de Castelao e o vídeo, son de Maribel.