HOMENAXE A FEDERICO GARCÍA LORCA

Acaba de saír o libro 66 poemas, Homenaxe a Federico García Lorca, publicado por Biblos, en edición coordinada por Suso Díaz e Helena Villar Janeiro.

O día 30 de xuño recibía un correo de Helena, convidándome a participar nun proxecto que, en principio, considerei complicado. Tratábase de render homenaxe a Federico García Lorca, no centenario da súa primeira viaxe a Galicia en 1916 e, tamén a Ánxel Casal, o editor dos 6 poemas galegos na súa editorial Nós, porque Federico e Ánxel están vinculados para sempre non só por seren autor e editor dos poemas galegos, senón porque os dous foron asasinados o 19 de agosto de 1936.

Para levar a cabo a homenaxe, Suso e Helena convidaban a 36 poetas galegos contemporáneos a se organizaren en 6 grupos, sabendo que a cada grupo corresponderíalle un dos 6 poemas galegos de Lorca. A partir de aí, cada un dos grupos escribiría un poema colectivo en diálogo co lorquiano adxudicado e, ao tempo, cada autor escribiría un individual. Cada grupo tería unha coordinadora ou coordinador que tamén participarían como autores. O meu, coordinado por Helena, estaba formado, ademais, por Marica Campo, F. R. Lavandeira, Xesús Rábade Paredes e Miro Villar.

Os outros 30 autores eran: Modesto Fraga, Rocío Blanco, Alfredo Ferreiro, Alexandre Nerium, Emma Pedreira, X. H. Rivadulla Corcón, Marta Dacosta, Xosé María Álvarez Cáccamo, Ledicia Costas, Paco Souto, Eva Veiga, Rafa Vilar, Yolanda Castaño, Lucía Aldao, Xiana Arias Rego, Olalla Cociña, Gonzalo Hermo, María Lado, Suso Díaz, Miguel Anxo Alonso Diz, Xoán Carlos Domínguez Alberte, Lorena Rei, Noelia Rodríguez, Lucía Novas, Alba Cid, Xosé Daniel Costas Currás, Rosa Enríquez, Miriam Ferradáns e Ismael Ramos.

O procecto completábase con seis ilustradores, un por cada poema: Nolo Suárez, Viki Rivadulla, Alfonso Costa, Marita Martín Carmona, Irene Silva Xiráldez e Antón Sobral, máis Xosé Vizoso como responsable do deseño de cuberta.

Dicía antes que cando souben do proxecto, este pareceume complicado, porén, a experiencia foi positiva, enriquecedora e creativa e agora síntome moi contento do esforzo por compartir e polo resultado.

A nós correspondeunos o poema Madrigal á cibdá de Santiago:

Chove en Santiago

meu doce amor.

Camelia branca do ar

brila entebrecida ó sol.

                              Chove en Santiago

                              na noite escura.

                              Herbas de prata e de sono

                              cobren a valeira lúa.

Olla a choiva pol-a rúa

laio de pedra e cristal.

Olla o vento esvaído

soma e cinza do teu mar.

                              Soma e cinza do teu mar

                              Santiago, loxo do sol.

                              Ágoa de mañán anterga

                              trema no meu corazón.

Acordamos nós, como traballo colectivo, facer un madrigal mantendo estrofas de catro versos, con rima asonante nos pares, aínda que isto e o número de sílabas dos versos gozou de certa liberdade. Cada un escribiriamos dúas estrofas, polo que resultou un poema de 48 versos, moi fermoso. A min fascinoume o xeito de se engarzaren as estrofas, e o doado que foi harmonizar. O noso poema titúlase: Madrigal de memoria, longo de máis para incluír aquí. Deixo, iso si, o meu poema individual, xa libre, pero que dialoga cos elementos e o sentir do Madrigal de Federico ou, cando menos, iso pretendín.

LORCA EN COMPOSTELA

Tempo de camelias,

serodias pétalas abertas na lentura,

no berce do amor, no estremecer do día.

Bordadas pétalas no cristal da chuvia,

viso polo que a luz transpira,

cóncavo son de campá,

laio polos soños mudos.

Quizais no leito húmido

sobre o ventre de escamas

por onde o bico tece a liña escura

que fragua no desexo, quizais alí

intuíches o repenicar das bágoas,

a horta de aire mesto no verán da noite,

o resón das voces baixo os lampos de chumbo

e de silencio. A terra e o silencio.

Quizais na escura vibración da salmodia que marca as horas

espertaches suorento e pálido,

exaltado polo sombrío compás que fai tremer o corazón

e as pedras.

Pero estabas aquí, na ourizada peluxe do balor

e era outro, aínda, o calendario, a alborada,

a grilanda do amor,

o timbre do piano,

o agarimo da lingua

o diván e o xenio.

Abríase aínda o corazón a ondas de tenrura.

aquí, entre a herba de prata

sobre lenzos de liño

e almofadas de lúa.

Aquí, onde viñeches

peregrino de versos e metáforas,

a procurar o amor no vento esvaecido,

nos ollos doces do galán transido

na Quintada de mortos e de vivos.

O resultado: un libro fermoso, que suma os 6 poema de Lorca, máis os 6 poemas colectivos, máis os 36 poemas individuais e as 6 ilustracións. Un fermoso agasallo para estes días.

 

Advertisement

PAÍS SERIO

Gustaríame saber a que se refería Mariano o luns pasado, cando dixo que España non é Grecia, que este é un país serio. Referíase á Semana Santa? Ás preferentes e os preferentistas, entre os que estivo miña nai? A sutil intelixencia do seu partido gobernante, inventor dun habilidoso e ben serio sistema de fraude? Aos preferentistas non, non caben na súa cabeza de persoa normal e decente, que así se refería aos seus e a si mesmo, nos debates con Zapatero, aqueles debates que xa son historia antiga da televisión.

Quizais ao dicir país serio, Mariano falaba das touradas, en particular as de Pontevedra, con certo arrecendo a habano e celulosa. As touradas son serias sempre ás cinco da tarde, xa o escribiu Lorca, á hora na que soa o clarín. Por certo, Lorca, nese poema de homenaxe a Ignacio Sánchez Mejías, anticipou o efecto da lei mordaza naquel verso: “en las esquinas grupos de silencio”.

Levo tempo querendo baixar deste vagón no que viaxo, guiado por maquinistas nos que non confío, seguindo o trazado dunha vía que non sei quen deseñou, cara un horizonte que non albisco, pero que nada ten que ver coa esperanza individudal e coa utopía colectiva coas que sempre soñei.

A cor imposta dende a seria sociedade tipo Mariano, é un gris de chumbo, que responde a un modelo teórico e non utópico, na idea expresada por Goethe de que toda teoría é gris; modelo e ton que se van conformando arredor das teorías do FMI, do Banco Central Europeo e da Comisión, pero non só, porque tamén emana de despachos inaccesibles, dende mesas de consellos de administración, dende as babas de especuladores e usureiros; deseños que poñen en práctica os democráticos gobernos nacionais que xogan o serio papel de lexislar (hoxe sabemos que Pérez Renovales regresa ao banco dos Botín, logo de trazar boa parte da lexislación, sobre todo económica, elaborada polo partido que goberna o país serio. Regresa con ascenso feliz, por eficaz).

Volvendo a Goethe, acaso a utopía sexa a vida que el identificaba coa cor verde das árbores douradas. Estes días valoro a posibilidade de me facer papista e franciscano, pero non sei se iso é compatible co meu pasado de alumno nun colexio de curas.

(A segunda imaxe pertence ao museo Goethe de Düsseldorf, que tiven a sorte de visitar hai anos. Está na sala Weimer, que recolle os seus experimentos científicos, en particular, os estudos sobre a cor).

POEMAS DE NOVA YORK (I)

Cando regresamos de Nova York, en outubro do pasado ano, contei aquí que traía os bosquexos de dez poemas que pensaba traballar e darlles tensión ata ver que daban de si. Os poemas quedaron listos en xaneiro e algunhas amigas e amigos xa os coñecen. Prometín, daquela, publicalos aquí. Fun demorando porque tiña dúbidas. Porén, o meu amigo Antonio García Teijeiro vén de publicar unha entrada no seu blog, Versos e aloumiños, no que inclúe catro. A cousa tivo a súa sorpresa para min, porque coñecendo os textos, Antonio non me advertiu de que os publicaría. Non sei polo que, cando me comentou e pediu autorización para facer unha entrada na que os comentaría, eu pensei que falaría deles, pero nada máis. Agora non podo menos que emocionarme e sentir algo de vergoña allea por ler como pon a dialogar os meus versos cos de Federico García Lorca, pero así é Antonio. Deixo a entrada por se alguén ten curiosidade.

http://garciateijeiro.blogspot.com.es/2015/03/paseos-poeticos-xi-con-federico-garcia.html

É certo que antes, durante e despois da viaxe, lin varios autores máis ou menos queridos, máis ou menos coñecidos, con libros ou poemas referidos a Nova York. Dende logo Poeta en Nueva York, de Lorca; tamén Epitafio para Nueva York, de Adonis; Nueva York después de muerto, de Antonio Hernández (o último premio Nacional de poesía 2014); Cuaderno de Nueva York, de Pepe Hierro; e os nosos Luís Seoane e Celso Emilio Ferreiro, amais dos debuxos de Castelao. E claro, Walt Whitman.

En cada un dos dez poemas pódese atopar pegada dalgún deles. Eu vou iniciar a entrega con este Strangers in the nigth, relacionado con NEW YORK -oficina y denuncia-, o primeiro da VII parte, Vuelta a la ciudad, de Poeta en Nueva York.

STRANGERS IN THE NIGTH

Cada día Nova York sacrifica á deusa milleiros de pombas,

millóns de vacas e de porcos, de polos e de soños.

Cada amencer milleiros de parrulos e de pavos sen pluma xiran no carrusel das rúas,

do shoping, do restaurante chinés, do menú económico. Cada mañá, o peixe

vólvese abelorio.

O polo sen oso dentro do parrulo sen oso, dentro do pavo. Turducken,

velaí a metáfora do imperio. As cousas, cando procuran a orde, desvelan o baleiro,

e cada noite, millóns de ratas roldan os corpos dos mendigos,

dos desafiuzados. Millóns de ratas penetran nas cuncas desorbitadas pola sombra,

espantan os gatos, corricando por entre as bolsas de lixo negras e brancas

que gardan os restos dos millóns de vacas, porcos, pavos,

polos, peixes, parrulos e pombas que cada día se ofrecen en festín sen mácula.

No gume do estrés as ratas seleccionan os restos orgánicos e a memoria dos vencidos.

Escollen o aguacate,

a persea americana que chega dende o sur, empoleirada nos pómulos da besta.

Froito ou onda invencible de pel escura e de palabras.

As ratas perforan o plástico e penetran no corazón do esterco. O estrés non lles impide

escoitar o alento dos homes lixo, os pasos, o motor do camión, as voces,

o ruxe ruxe das lembranzas. Os pasos e as palabras teñen a pel escura do aguacate

e soñan en inglés, confiando na bondade do imperio que os redimirá da noite,

do infortunio das ratas, da saudade,

do sacrificio matinal do abelorio e da carne.

Yes I can, repiten. I can, I want, I like. I want, I can, I like.

Salmodia do deserto.

Os desterrados percorren as rúas convivindo co estrés,

co rillar das sombras.

NOVA YORK 1: CIDADE POÉTICA

O día 26 de xullo de 1938, Castelao e Virxinia, a súa dona, chegan a Nova York, a bordo do buque Ille de France no que embarcaran en Le Havre. Nese ano e no seguinte, a vida vainos levar de Nova York a Cuba, con regreso á cidade dos rañaceos. Tamén viaxan polos Estados Unidos procurando apoio para a República. Entre Cuba e Nova York Castelao vai pintar a súa serie de debuxos de negros, o que lle valerá ser nomeado Presidente Honorario da Federación Mundial de Sociedades de Negros, cousa que a min sempre me chamou a atención. Este é o debuxo máis coñecido dos realizados en Nova York.

A min paréceme advertir un aire lorquiano nesta imaxe, como o advirto na serie cubana:

Odian la sombra del pájaro

sobre el pleamar de la blanca mejilla

y el conflicto de luz y viento

en el salón de la nieve fría. 

Di Lorca no poema Norma y paraíso de los negros, no capítulo Los Negros, do libro Poeta en Nueva York.

Con Lorca dialoga tamén Adonis, no seu libro Epitafio para Nueva York, escrito en 1971 polo autor sirio, novidade editorial recente, xa que hai pouco Nórdicalibros ofreceu aos lectores unha nova versión en castelán, en tradución e con limiar de Federico Arbós.

Tanto Adonis como Lorca ofrecen unha visión complexa desa cidade que ao tempo fascina e altera, atrapa e distancia. Admírame, tamén, a capacidade profética de Adonis, que 30 anos antes do 2001 escribía:

¡Desmoronaos, estatuas de la libertad! ¡Ay, alfileres clavados en el

pecho con una ciencia que imita la sabiduría de las rosas! El viento

sopla otra vez desde el Oriente y arranca la lona de las tinieblas

y los rascacielos.

Y hay dos alas que escriben:

Un nuevo alfabeto se alza en los montes de Occidente.

Y el sol nace de un árbol del huerto de Jersualén.

 

Borraxeira en NY

Veño con dez poemas iniciados no meu caderno. Dez poemas sobre a cidade, ambivalentes, críticos e fascinados. Fáltalles moito para ser algo que se poida compartir aquí, pero si é certo que neles procuro dialogar con Castelao, Adonis, Lorca e, tamén con Pepe Hierro, que escribira aquel fantástico Cuaderno de Nueva York. Todos foron visitas que busquei nos días anteriores á viaxe. O meu amigo Manuel Álvarez Torneiro, xurado este ano do premio Nacional de poesía, por ser o gañador da pasada edición, faloume das virtudes do libro Nueva York antes de muerto, de Antonio Hernández, gañador deste ano. Como non o atopei, fixen o pedido en libraría antes de nos ir, pero non chegou a tempo e aínda segue sen chegar, que falei hoxe mesmo coa libraría, pero quixera que tamén ese fose texto que se incorporase ao diálogo que pretendo. En calquera caso, deixo aquí estes versos de Pepe Hierro:

La geometría de New York se arruga,

se reblandece como una medusa,

se curva, oscila, asciende, lo mismo que un tornado

vertiginosa y salomónica. 

Visitamos dúas das librarías máis singulares da cidade, a Strand, sobre Broadway e a Barnes & Nobel, en Unión Sqare. Nelas merquei dous libros de dúas poetas descoñecidas para min e que procurarei ir descubrindo no meu rudimentario inglés: Sailing the Edge, de Anne Mackay e The moon is always female de Marge Piercy. Anne naceu en Nova York, Marge en Detroit.

Na sección de poesía da Strand

Arredor de todo este universo poético, os participantes no The Americas poetry festival of New York 2014, fomos tecendo fíos invisibles, afinidades e complicidades, redes de convivencia, ao tempo que debullabamos os nosos propios versos.

A cotío, a poesía dialoga coa música. En realidade, a poesía case sempre é música, base rítmica con significado, que escribiu Gamoneda. Non sei se haberá unha peza musical que represente máis a Nova York, pero aquí deixo esta versión de Bernstein da composición Rhapsody in Blue de George Gershwin, que ten o seu lugar no libro de Pepe Hierro.

(Hoxe todas as imaxes, agás o debuxo de Castelao e o vídeo, son de Maribel.

PACO IBÁÑEZ CANTA EN GALEGO

Meu amigo Antonio García Teijeiro é grande amigo de Paco Ibáñez, o cantautor por excelencia, aquel que nos emocionaba con “Palabras para Julia” ou con “La poesía es un arma cargada de futuro”, a primeira composta a partir do poema de José Agustín Goitisolo, a segunda do poema de Gabriel Celaya. Este ano Paco Ibáñez vivirá dobre celebración, cumprirá a marabillosa idade de oitenta anos e lembrará que hai cincuenta editaba o seu primeiro disco no que facía cancións cos versos de Góngora e Lorca.

Arredor destas celebracións, haberá unhas Xornadas de homenaxe nas que Antonio participará falando de poesía e música. Hai unha canción moi fermosa que Paco Ibáñez canta sempre, composta a partir dun poema de Antonio; titúlase “Que ocorre na terra?”, pero non é a única colaboración. Paco tamén lle puxo música ao poema “O vento dorme”. A continuación podedes escoitar a primeira en edición radiofónica, nun programa da SER.

E como a cantei con Paco Ibáñez tantas veces, como a sentín tan intensamente, como a poesía e a canción seguen sendo necesarias, agora que tamén queren privarnos do canto comunal, da comuñón da canción, aí deixo “La poesía es un arma cargada de futuro”…

A VIRXE DA BARCA

É a noticia de hoxe, día de Nadal: ardeu a Virxe da Barca. O retablo, do século XVII, obra de Miguel de Romay, presidido no centro coa imaxe da Virxe, ficou calcinado. Non ardeu, porén a imaxe orixinal, gardada noutro lugar da vila, senón a réplica. 

Virxe da barca. La Voz de Galicia

De especial devoción para as xentes da Costa da Morte, a Virxe foi cantada por Federico García Lorca, nun dos seis poemas galegos:

¡Ay ruada, ruada, ruada

da Virxen pequena
e a súa barca!

A Virxen era pequena
e a súa coroa de prata.
Marelos os catro bois
que no seu carro a levaban.

Pombas de vidro traguían
a choiva pol-a montana.
Mortos e mortos de néboa
pol-as congostras chegaban.

¡Virxen, deixa a túa cariña
nos doces ollos das vacas
e leva sobr’o teu manto
as froles da amortallada!

Pol-a testa de Galicia
xa ven salaiando a i-alba.
A Virxen mira pra o mar
dend’a porta da súa casa.

¡Ay ruada, ruada, ruada
da Virxen pequena
e a súa barca!

Hai unha gravación do poema recitado por Eduardo Blanco Amor, nunha conferencia que deu en Bos Aries sobre Lorca e os seis poemas galegos. Non dispoño dela para deixala aquí, pero si temos esta presentación que fai ao recitado deste romance: Federico García Lorca: “Romaxe de Nosa Señora da Barca”

O ano pasado levamos a Cardiff, ao congreso de Asociación Internacional de Estudos Galegos, unha comunicación sobre as virxes da Costa da Morte, todas elas crebas atlánticas, propoñendo a teoría de que algunha, efectivamente, chegase por mar, aboiando sobre as ondas, ben dende as illas Británicas ou por ser lanzada ao mar dende un barco que pasaría por diante das nosas costas. Aquela comunicación pasou a formar parte do libro das Crebas que, espero, estea publicado este ano. Déixovos agora uns fragmentos do texto:

Nas Virxes da Costa da Morte ás que se lles rende culto e ás que aquí nos referimos, advírtese un solapamento ou estratificación de referencias temporais, lendarias e históricas. É probable que todos os lugares de culto xa tiveran esa condición antes da chegada do cristianismo, producíndose unha colonización e utilización por parte do novo credo, dos espazos e dos ritos pagáns que neles se realizaban, vinculados moitos deles coa fertilidade, pasando logo a ser referencias de devoción mariana. Ergueríase no lugar un pequeno templo ou ermida, sobre a que co tempo se construirían os santuarios ou capelas que agora coñecemos. Porén, a entronización nos altares das imaxes que hoxe son obxecto de devoción, é cousa relativamente recente, producíndose entre finais do século XVI e o XVIII. 

Camiños da terra

camiños do mar

na Virxe da Barca

se veñen xuntar.

E aínda, referida á Virxe do Monte:

 Anda sobre a maruxía

pois é boa mariñeira

a barca agarda en Muxía

a que lle amañen a vela.

………………………………………………..

Chegados a este punto, quizais deberiamos lembrar que no ano 1534, durante o reinado de Enrique VIII, dítase a primeira Acta de Supremacía Real, que declaraba ao rei como única cabeza da igrexa de Inglaterra. A acta será ratificada en 1559, durante o reinado de Isabel I. Estamos no século XVI. A fractura que isto supuxo deu lugar a conflitos e guerras de relixión, que se prolongarían ata o reinado de Carlos I, executado en 1649. Oficialmente Inglaterra, e con ela Irlanda primeiro, Gales e Escocia, despois, rachan co catolicismo e a igrexa de Roma, asumindo os principios expostos por Lutero e a súa Reforma, entre eles a exclusión do culto mariano. Durante ese período destrúense santuarios, igrexas e imaxes da Virxe María. A persecución, destrución e profanación non só se produce en territorio británico e irlandés. Cóntase que Francis Drake, chegado ás costas de Galicia, arrasa a illa de Tambo, destruíndo o mosteiro que nela había, guindando ao mar a imaxe da Virxe da Gracia, que será recollida polos pescadores de Combarro nas súas redes e trasladada á ermida de Nosa Señora da Renda, onde a verá Frei Martín Sarmiento, que é quen refire a historia. Días despois, antes de atacar a cidade da Coruña, Drake fará probas de puntería cos canóns das súas naves sobre a ermida de Santa Mariña, nas illas Sisargas.

…………………………………………….

Para X. Antón Castro, a imaxe da Virxe da Barca reflicte con fidelidade, o estilo gótico de importación francesa. Considera que puido chegar a Muxía a través do Camiño de Santiago ou ben por mar, procedente de Portugal ou Inglaterra, seguindo a ruta do alabastro. Sinala el varias singularidades da imaxe da Barca, que inverte algúns presupostos doutros modelos da época. Unha delas é o feito de portar o neno no brazo dereito, sobre a curvatura da cadeira, como fai a de Flawford, da que xa falamos. É habitual nestas imaxes que no brazo libre a Virxe sosteña un cetro, como é o caso, ou un ramo de flores. Antón investigou a madeira de que está feita a imaxe e o resultado foi castiñeiro do país, da zona de Muxía. Porén, na súa opinión, isto non contradí a tese inicial de procedencia estranxeira, xa que non sabemos se a imaxe á que hoxe lle renden culto milleiros de romeiros, aquela que cantou en galego Federico García Lorca, é a primeira ou unha copia doutra orixinal anterior.

Esa característica de portar o neno sobre o brazo dereito, non se dá nas imaxes de Lira, nin na da Virxe do Monte, pero si na da Virxe da Xunqueira, tanto na primitiva orixinal, como na que se expón hoxe no templo. A primeira, protagonista da lenda, perdeuse durante o incendio que destruíu a vila de Cee en 1809, logo da batalla entre as tropas francesas de ocupación e os habitantes da contorna, apoiados polo buque inglés Endimion. Desta imaxe primitiva só se conserva unha reprodución pictórica, feita polo pintor cubano David Planas, a partir dunha estampa ou postal atopada por Rafael Mouzo nunha das súas viaxes á illa caribeña, cando era alcalde de Corcubión. Suponse que a estampa sería levada alá, no século XIX, por un emigrante da bisbarra. Quizais a imaxe da Virxe reproducida na estampa partiría dun gravado, semellante ao de José De Santos Maragato, que en 1728 recollía a Virxe da Barca, ou a da mesma virxe que ilustra o libro do pai Pascario Seguí, publicado na Historia do Reino de Galicia de 1750.