Escríbeme o amigo Miro Villar para contarme, en relación co Museo do Castelo de San Carlos en Fisterra, que todo é peor do que eu dicía no artigo de onte. O Museo ou Centro de interpretación abre, pero sen Alexandre Nerium. O Castelo abriu as portas estes últimos veráns polo compromiso persoal de Alexandre, empeñado, malia as precariedades e incertezas, en amosar o centro a turistas curiosos e grupos organizados. Atesoura el na casa eses centos de poemas de poetas de todo o mundo, que invocan Fisterra e dos que botaba man de cando en vez, e cos que sorprendía aos visitantes, emocionados de escoitar, na súa boca, os versos dun poeta do seu país. Pero é que, ademais, tal e como quixen expresar onte, el forma parte do patrimonio do Castelo , el é, e así o entendemos moitos, a súa alma. Deixo aquí a información publicada pola edición local de La Voz de Galicia:
Arquivo por etiquetas: Fisterra
CASTELO DE SAN CARLOS DE FISTERRA
Díxomo a semana pasada Alexandre Nerium. Este ano non abrirá o Museo do Castelo de San Carlos de Fisterra. Museo ou centro de interpretación da pesca que, con tanto amor, Alexandre amosou durante anos.
O Castelo, construído durante o reinado de Carlos III e situado sobre a praia da Ribeira, é un dos que mellor se conservan, de entre todos aqueles pensados para defender as vilas do litoral e hoxe case desaparecidos. Foi doado á vila por Plácido Castro del Río, fillo de Plácido Castro, quen llo mercara ao estado. A doazón expresaba o desexo do propietario de facer nel un museo. Ese destino chegoulle 58 anos despois da doazón, cando no ano 2006 abría as portas como Centro de Interpretación da Pesca, nunha vila de tanta tradición pesqueira como Fisterra. Ese momento coincidiu coa inauguración da lonxa nova, proxecto de Covadonga Carrasco e Juan Creus. A Confraría de Pescadores recibiu a encarga de xestionar os dous centros.
Porén, coa chegada da crise, a Confraría non foi quen de manter a xestión do Castelo, cedéndolla a Asociación Neria. Hoxe, Neria está en bancarrota, circunstancia que castiga de maneira particular o Museo.
Non son moitas as pezas que se expoñen no interior, pero son suficientes para que o visitante marche cunha idea do que é e foi a vida do mar. Alexandre Nerium ou Manolo de Fisterra, poeta e mariñeiro retirado, é quen de explicar con cariño os misterios das ondas, o valor das buguinas nos días de borraxeira, o funcionamento das nasas, a práctica do xeito. El fala das augas tintas, dos cetáceos, de naufraxios ou de versos, deses miles de versos, de poetas de todas as latitudes, que falan de Fisterra e que el se ocupou de recompilar. Nesta imaxe eu poso diante da caixa onde cada mes el expoñía un poema. Coincidiu na visita con Elena, que dentro estaba o meu Mar de Lira, no que son varios os poemas que falan do Cabo.
Conta, tamén, como dende as rochas que serven de base á pequena fortaleza, os nenos facían a guerra ao mar.
De visita ao Museo fun moitas veces, algunhas como guías a persoas ilustres, como cando levamos a Elena Poniatowska, ou ao escritor hindú Sudeep Sen, ou ao senegalés Abdoulaye Bilal Traoré. Tamén acompañamos a Yolanda Castaño, ao fotógrafo Francesc Torres, a artista norteamericana Terry Berkowitz. O resultado foi sempre o mesmo, unha revelación, a de escoitar a Alexandre contar con paixón o seu mundo, sen lle importar a lingua, porque el sabe que hai linguaxes que transcenden a fala, o corpo, e forman parte da emoción compartida.
Este verán os turistas italianos, franceses, alemás, ingleses, portugueses ou de calquera das comunidades do estado, ou de calquera provincia ou vila de Galicia, atoparán pechada a porta do Castelo. É mágoa, porque o Centro de Interpretación da Pesca e o seu guía, formaban parte, xa, do noso patrimonio, dese que amosamos con orgullo.
Eu confío en que o concello sexa quen de asumir e facer posible a apertura desta referencia principal da vila e da Costa da Morte.
(As fotografías, tomadas o día da visita de Elena Poniatowska e os seu fillo Felipe, son de Maribel Longueira. A ligazón que segue leva a un artigo anterior que lembra aquel día).
http://fernandeznaval.blogaliza.org/2013/11/19/elena-poniatowska/
TOURIÑÁN
Dende que me iniciei na paixón que é a observación de aves, vivín moitos momentos marabillosos en relación con elas, unhas veces con amigas e amigos cos que compartín emocións e descubertas; outras só. Lembro aquel mediodía no que vin voar sobre a marisma de Carnota unha cegoña negra; cando viaxamos a Doñana para observar o morito (mazarico mouro en galego); o día que presenciei na lagoa das Xarfas a loita entre unha cobra e unha garza real; a xornada de pesca dun martiño peixeiro, que tiven ocasión de presenciar no río Grande, algo máis abaixo de Ponte do Porto; navegar rodeados de milleiros de frailecillos en Islandia, ou aquela vez, facendo só o Camiño de Compostela dende o Cebreiro, un mes de febreiro, no que non podía deixar de axexar o merlo acuático e os seus xogos no río Oribio. Tamén foi fermosa a mañá na que vin, dende a punta do Ancoradoiro, a viaxe de miles de mascatos cara o norte, momento que recollín neste artigo de hai máis de dous anos:
http://fernandeznaval.blogaliza.org/2013/02/18/a-migracion-dos-mascatos-2/
Onte o día amenceu con chuvia e vento. Eran os restos do Joaquín, temporal caribeño que cruzou o Atlántico e bateu contra nós nesta ponte de outubro. Pola mañá camiñei o litoral e vin bastantes paxaros, obrigados a se achegar á costa para evitar a fatiga do mar duro. Ao mediodía vivimos unha tregua. Pensei que non estaría mal achegarnos a Touriñán. Maribel aceptou e para aló saímos ás 16,30. Choveunos polo camiño, pero alí a tarde calmou. Sen vento e sen chuvia, puidemos pasear e sentármonos nunha pedra a ver o horizonte e fotografar o alento do mar.
Maribel di que foi un momento feliz. Tamén eu o sentín así, entre outras cousas, pola alegría da observación de aves. Os mascatos voaban cara o sur diante de nós. Supoño que polo temporal non mantiñan as liñas e a formación que eu observara outras veces, viñan esfiañados, en grupos de tres, de seis, pero maiormente, sós, adultos e novos, collendo o seo das ondas para manobrar mellor. Iso si, o paso era continuado e sempre cara o sur. En hora e media contei máis de seiscentos. Supoño que estaban en paso estacional, dende as illas de Escocia e Irlanda onde crían, ata ás illas e cantís do litoral do centro de África. Tamén puidemos ver medio cento de negróns, en formación perfecta, na mesma dirección cos mascatos, e dúas pardelas.
Non sei quen profanou un espazo tan marabilloso como Touriñán botando o escombro ou “ghasto”, como lle din aquí, debaixo do faro. Sei que son cousas deste país que habitamos, pero creo que o concello de Muxía debería limpar o cantil.
Touriñán é un espazo único e que conmove. Tamén o son Fisterra e Vilán, pero hai algo en Touriñán que o humaniza, acaso a menor altura e agresividade ou a evocación dun fiorde das terras do norte, que nos produce a parte interior do tombo. Alí non puiden deixar de pensar como sería agora, se o goberno da Xunta presidida por Touriño chega a ceder ás presións de Pescanova, para facer aquela piscifactoría que, trasladada a Mira, en Portugal, aínda hoxe non resulta rendible. Lembrei tamén as ameazas de Manuel Fernández de Sousa, hoxe imputado por defraudación na xestión da empresa, a quen lembro como persoa prepotente e antipática, nalgunhas reunións nas que coincidín con el cando traballei en Pesca.
Touriñán é hoxe espazo vivo. Non sei se é o lugar máis occidental da Europa continental, pero, se non é o primeiro, será o segundo. Andan a reivindicar a súa posta do sol, e está ben, que esas cousas convocan a viaxeiros de todo o mundo. Onte, no tempo que estivemos alí, visitaron o espazo centos de persoas. Si, Touriñán é patrimonio da comunidade
(Non critiquedes moito as fotos. Son miñas, tomadas co móbil)
ALBERGUE DE PORTAVENTOSA
Dende o mes de agosto, o noso fillo Daniel rexenta o albergue de Paus, parroquia de Lira, en Carnota. O seu proxecto ten como eixo principal convocar xente arredor das actividades que ten previsto desenvolver: obradoiros, encontros, actividades lúdicas e deportivas, rutas e visitas guiadas.
O albergue está situado nun enclave extraordinario, aberto a unha paisaxe que conxuga: Fisterra, Monte Pindo e areal de Carnota. Só hai que lamentar os cables dos tendidos eléctrico e telefónico. As instalacións contan con aula, cafetería-comedor, unha fantástica terraza, amais dos seis cuartos, cada un con dúas liteiras de dúas camas.
Para a fin de semana do 12 de outubro convoca esta actividade que axudo a divulgar dende aquí, agradecendo que se alguén o considera, tamén a faga circular. Agardamos por vós, por se calquera día queredes pasar por alí.
AS VACAS DE FISTERRA
Modesto Fraga, Xosé Iglesias e eu, decidiumos formar tripulación e lanzarnos a esta travesía de reivindicar que As Vacas de Fisterra se escoiten de novo.
Reivindicamos o invisible, o que non é evidente, o inmaterial, o que tantos consideran innecesario, pero que na nosa opinión forma parte de nós. Reivindicamos o son protector das Vacas. Contamos coa colaboración e o apoio do concello de Fisterra.
Aquí vai a convocatoria da tarde festiva, cando xa temos confirmada unha nutrida representación poética, artística e musical.
AS VACAS DE FISTERRA: O BRUAR DA FIN DA TERRA
Dende 1889, nas mañás de borraxeira, na noites bretemosas do mar, nos días nos que os barcos navegaban sobre o gume dun eco, un bramido actuaba a xeito de compás sonoro e situaba a pilotos, patróns e temoneiros sobre unha carta mariña invisible, pero certa, unha carta que tiña como referencia o bruar que proviña do promontorio de Fisterra.
Ao longo dos anos, os navegantes do mundo e os habitantes da comarca, interiorizaron ese son poñéndolle un nome: a Vaca de Fisterra, por ser o seu berro un bramar semellante ao dunha vaca. O son pasou a formar parte da vida cotián da xente, integrouse nas conversas, fíxose música e os poetas tomárona ou tomáronas, que dúas era as vacas, como referencia nalgunhas das súas composicións.
Ese son forma parte do patrimonio da xente da bisbarra e de todo o país. Patrimonio inmaterial, o máis sensible porque non se ve, porque non se toca, pero referencia fonda do sentir colectivo, que resoa no interior da memoria e que constitúe parte fundamental do ser comunitario.
Porén, dende o ano 1999 a Vaca deixou de soar e o seu bruar xa non se escoita nos días de borraxeira, nin nas noites de brétema.
Por iso, en colaboración con concello de Fisterra, convocamos a todos os que valoran e defenden o noso patrimonio material e inmaterial, e a todos cantos aman a cultura do mar, a participar nunha marcha festiva, musical e poética, que o sábado 19 de setembro nos levará dende a lonxa de Fisterra ata o promontorio, baixo as dúas Vacas, reivindicando que o faro recupere a súa voz.
Deixamos aquí, como referencias, este artigo de Modesto Fraga, escrito en febreiro de 1999 e publicado entón no xornal Noroeste:
http://www.finisterrae.org/nova.php?noticia=66&idioma=gl&sec=2
así como este artigo e a ligazón ao vídeo poema de Xosé Iglesias, publicados no blog palavra común, en febreiro de 2014:
http://palavracomum.com/2014/02/26/a-vaca-de-fisterra-xose-iglesias/
Francisco X. Fernández Naval/ Modesto Fraga/Xosé Iglesias
ALEXANDRE NERIUM
Recibo estes días unha publicación que envía e asina o meu amigo, o poeta fisterrán Alexandre Nerium (Nocturnidade do sal, Vogar de couse) titulada Detrás da néboa o felo. Trátase dunha colección de poemas nos que Alexandre, a proposta do escritor e etnógrafo de Coles (Ourense), Emilio Araúxo, tende unha ponte ou un vínculo poético entre o seu mar de Fisterra, o mar de Fóra, ese mar que navegou e que tan ben coñece, e o entroido do val de Maceda, tomando como referencia a figura do felo, o personaxe que tanto nos lembra a outros da provincia ourensá, como peliqueiros e cigarróns.
Detrás da néboa o felo: abica o medo
escorrentando a ingravidez do día.
Novamente outro abismo, outra derrota:
cabelos de muller feitos sedelas
sentindo do ollomol a súa trabada.
Emilio Araúxo foille enviando fotografías do entroido, non as imaxes dun
turista, senón instantáneas tomadas coa visión do etnógrafo, que humanizan as figuras da celebración, tan distantes e alleas cando a vemos correndo polas pistas e corredoiras, pero tan próximas cando as observamos no momento de ser vestir, no abrazo, na espera, no descanso. Consegue Alexandre un efecto fantástico nos versos, ao considerar el que tamén o mar é unha máscara de salitre: A máscara do mar ten ollos gacios./ Un sorriso de furna cada tarde/ sostén na comisura o precipicio./ O acantilado desminte o que pasou ás sete vagas.
A colección de poemas remata cun soneto titulado Cinza, arte na que Alexandre é experto (poña cada un o fin de estrofa seguindo a clásica secuencia de versos 4/4/3/3, os catorce que pide Violante):
Arrostra o mar a máscara do día
cun xesto azul de clara escuridade.
A chuvia entre as pupilas, a saudade
levemente marfil xunta a avreguía.
Rosma o solpor febril, queda utopía
ancorada na cinza: exhausta idade
que se perde mordaz na inmensidade,
que se agocha baleira na ardentía.
O mar esculca o vendaval vizoso.
co paraugas de man baila inconsciente.
Do chocallo a harmonía, o seu saloma.
Simplemente vivir, grisáceo aroma,
requente sabor doce, aínda se sente
disfrazarse en Maceda o mar vidroso.
Xa outras veces teño falado aquí de Alexandre Nerium, o poeta mariñeiro, o cabaleiro de mar, no seu día presidente do batallón da Costa da Morte, hoxe guía excepcional do centro de interpretación da pesca situado no Castelo de San Carlos de Fisterra, lugar de visita obrigada, tanto polo que amosa como, sobre todo, por quen o amosa, que o guía tamén é patrimonio.
Xeiteira de Lira. Maribel Longueira
Alí el explica como son as artes de pesca dese mar que se estende ao norte e ao sur do Promontorio Nerium, entre elas o xeito, unha das máis antiga e máis selectiva das nosas artes, exclusiva da sardiña e que deu unha embarcación tan fermosa como a xeiteira, amais de ditos e cantigas. Por iso, aínda co temor pola alarma recente da prohibición das redes de deriva, incluido o xeito, sen ter en conta as súas particularidades que a fan singular, e aliviados sabendo que acaso ese temor quede en nada, escoitamos a voz de Alexandre explicando que é o xeito para o programa Vivir o mar da CRTVG. Aquí queda este enlace ao blog de Miro Villar, As crebas, un dos vinculados a este, onde quen o desexe pode escoitar a Alexandre, quen remata con ese poema seu, tan fermoso, que se inicia co verso: O xeito faise ao mar sen despedida.
FISTERRA
Era información xornalística do sábado. A Comisión de Cultura da Unión Europea retíralle a Fisterra o selo oficial de Patrimonio Europeo, co que fora recoñecido no ano 2007.
Laméntoo e dóeme. Eu vou moito alí. Adoito levar xente que nos visita, tanto dende a Coruña como dende Lira. Alí levei a Elena Poniatowska; a Sudeep Sen, poeta indio; ao pintor americano George Rodez; a amigas e amigos de paso, coñecidos do público ou non. Tamén son frecuentes as nosas excursións polo promontorio, con amigos queridos como Lino e María, Marisa e Moncho, procurando sempre a compañía de amigos fisterráns.
O Pindo dende Fisterra
Dende hai dous anos advertía eu un abandono grande e grave na contorna do faro. Esta percepción era compartida por algúns dos visitantes aos que servía de guía. Algún, mellor dicir algunha, chegou a pedirme que a sacase de alí. Porque era difícil convivir coa profusión de camisetas e pantalóns prendidas dos ferros das antenas, como unha instalación espectral; ou coa borralla das fogueiras na que se queiman botas e roupas sudadas do camiño, esparexida por todos os recunchos das penedas. A min gustaríame saber de onde saíu esa moda? Como se permite? e, sobre todo, como foi imaxe dunha campaña de promoción turística da Xunta? Porque, aínda demostrándose o enraizado que poida estar ese acto de queimar, non todo o que foi tradición é digno de ser conservado, e menos cando falamos de permitir prender lumes sen control, con tanto poder contaminante, en calquera lugar dun espazo tan especial e tan visitado coma este.
Deixamos queimar a goma e o coiro das botas, pero non nos importou perder o sinal marítimo do faro, a Vaca de Fisterra, que era patrimonio inmaterial querido pola xente da contorna e que si merecía ser conservado.
Hai máis cousas que dicir, ao meu xuízo. O faro de Fisterra é un lugar simbólico interesante, pero probablemente o menos importante de cantos forman o conxunto patrimonial do promontorio. Pouco explica o faro con respecto ao valor simbólico do cabo no seu conxunto, tránsito entre a vida e a morte, entre o mundo de aquí e o do máis alá. O patrimonio está arriba, na parte superior, onde sempre estivo situado o facho; o lugar onde se postraría Décimo Junio Bruto e dende o que George Borrow viu os cachalotes. Alí estaba o dolmen que acollía a lenda dese ser de ultratumba que é a Orcabella; as pedras santas (na imaxe inferior) onde segundo a tradición predicou Santiago; a ermida de San Guillerme e o leito pétreo da fertilidade. Sen coñecer esas referencias, o visitante marchará sen comprender o valor de Fisterra como símbolo non só xeográfico, senón, sobre todo, espiritual e antropolóxico. Ademais, tamén arriba, está a estación Marconi, de importancia histórica nas guerras mundiais; a vista que se ofrece do horizonte oceánico, de amplitude moi superior á contemplada dende o faro; a paisaxe que ofrecen os cantís do cabo da Nave, a praia de Mar de Fóra e a vila. E aínda están a románica Santa María das Areas, co seu cruceiro e o centro de interpretación da pesca no castelo de San Carlos.
Pero todo ese espazo marabilloso está abandonado. Mal sinalizado, cos camiños enlamados, os carreiros sen limpar, os toxos e as silvas comendo as vellas pedras.
Eu nunca entendín como sendo Galicia o destino dos camiños de peregrinación, atesourando referencias como a catedral compostelá e o mito que alberga, non somos quen, como comunidade, de poñer en valor todos os elementos que o forman. No Códice Calixtino ou Liber Sancti Jacobi, non só se fala do lugar de enterramento do Apóstolo. Nas súas páxinas está Padrón, ou o lugar do desembarco; o Pico Sacro e Duio, os tres, algún máis cos outros, fóra de circuito. Os turistas e camiñantes máis sabidos que van cara Fisterra, ao pasar por Duio pregúntanse como se aprobou a barbaridade urbanística que afianza os alicerces de formigón sobre o que foi cidade de mar, anterior á vila. Ese espazo, coa praia e o val, debería formar parte das de referencia do país.
– Cal é o nome desta aldea? -díxenlle a unha muller cando pasabamos onda cinco ou seis casas ruinosas nun recodo da badía denantes de entrarmos na península de Finisterra.
– Esta non lle é unha aldea -dixo a galega-; esta non lle é unha aldea, señor cabaleiro, esta élle unha cidade, élle Duyo.
Tanto dura a gloria do mundo! Aquelas cabanas foron todo o que o ruxinte mar e a moda do tempo deixaron de Duyo, a gran cidade. Agora, adiante cara a Finisterra.
(Da Viaxe por Galicia. George Borrow, en edición de Salvador García Bodaño, editada por Galaxia)
En Duio traballou nos anos corenta Esmorís e Recamán e moitos foron as evidencias atopadas de ser este lugar principal como sitio arqueolóxico, acaso a capital dos Nerios: dende obxectos de sílex a evidencias de romanización. Duio, ademais, achega a este conxunto lenda de ser cidade asulagada.
O alcalde de Fisterra, José Manuel Traba, a quen coñezo dende os días nos que traballei na Consellería de Pesca, celebra a importancia e singularidade que a Comisión de Cultura lle dá a ese espazo. Pero é que a Comisión non priva a Fisterra do selo oficial de Patrimonio Europeo porque careza de valor, senón porque recoñecendo o seu valor único, considera que non se trata como merece.
Falando da Vaca, eu invoqueina no poema Borraxeira, de Mar de Lira, que empezaba así: Berro de alén mar/ así é o bruar da luz da fin da terra/ cando a constancia da brétema absorve o espertar do día…
Pero é novidade destes días o último libro de versos de Marilar Aleixandre, Ovella descarreirada, publicado por Edicións Xerais, onde lemos este poema que afirma o valor patrimonial do son de Fisterra:
brúa a vaca
en días de temporal
á noitiña
cando os barcos poden perder o rumbo
estrelárense nos cons
aínda se escoita o bruar da Vaca de Fisterra
resoando de cabo a cabo
brúa a vaca
do cabo da Nao a Fisterra, de Fisterra a Touriñán
do Vilán ao Roncudo
do Roncudo a Punta Nariga
de Punta Nariga ás Sisargas
das Sisargas a Santo Adrián
brúa a vaca
máis alto que o bradar do mare
que o zoar do vento
para non perdermos o rumbo
en tempos atroces
brúa a vaca
contra desleixo e cobiza
do Pindo a Baldaio
do Monte Branco a Traba
brúa a vaca
ELENA PONIATOWSKA
Un día Doris Lessing, dous despois Elena Poniatowska, a morte e a vida, oscilando sempre. A alegría que sentimos nesta casa polo premio outorgado hoxe a Elena, é moi grande. Ela é persoa moi querida para nós. Con ela pasamos días fermosos, en Galicia e en México.
Hai pouco, un serán, collín o autobús para a casa na praza de Vigo. Sentei á beira dun home que sostiña na man unha bolsa da FNAC. Cando o bus se puxo en marcha, sacou de dentro un libro. Era Leonora, de Elena. Observei como o folleaba e como se detiña de cando en vez para ler unha frase ou un parágrafo. Emocionoume a súa emoción e díxenlle que a coñecía. Preguntoume se mantiña contacto con ela e respondinlle que si, por correo electrónico. Pediume entón que lle dixera, de parte dun lector coruñés, que moito lle agradecía os seus libros. En canto cheguei á casa transmitín a mensaxe, aos poucos días recibía un correo dela no que informaba que os médicos lle prohibían manter correspondencia e participar en actos, pero non deixar de escribir. Cousas do corazón.
Como celebración e homenaxe, engado aquí o artigo que escribín no regreso da viaxe que fixemos a Fisterra. Mañá será o tempo da crónica do xantar na súa casa no DF. Na foto, Alexandre Nerium explícalle o funcionamento da rede do xeito, durante a visita que fixemos ao Centro de Interpretación da Pesca no Castelo de San Carlos en Fisterra.
CON ELENA PONIATOWSKA EN FISTERRA
Hai na literatura mulleres, en aparencia fráxiles, capaces de librar batallas que semellan imposibles, valentes na denuncia da inxustiza, comprometidas cos desfavorecidos, consecuentes ata o extremo nos seus principios, insubornables, que nos fan tremer cos seus libros e tamén coa súa voz, co seu discurso coherente e limpo no que as palabras brillan no seu significado orixinal, sen manipulación e sen engano, coma rosas ou papoulas nun campo ermo. Penso en Nadine Gordimer, premio nobel sudafricana, capaz de desentrañar os paradoxos que condicionan a moral do mundo e advertir o engano que habitamos, ou en Elena Poniatowska, a escritora mexicana que tivemos a sorte de recibir en Galicia estes días pasados, convidada pola Asociación de Escritores en Lingua Galega (AELG), que quixo recoñecer a súa literatura e o seu compromiso, coa concesión do premio de Escritora Galega Universal.
Nacida en París pero residente en México dende nova, sabiamos da súa obra, de como a súa escrita se puxo sempre do lado dos excluídos, narrando a traxedia, denunciando o abandono, combatendo a corrupción; literatura construída cun estilo persoal no que a crónica dos feitos narrada a través de centos de perspectivas diferentes ofrece a riqueza das olladas múltiples e constrúe un todo que se alimenta da diversidade, exactamente como a vida. Falo de libros como a Noche de Tlatelolco ou Nada Nadie –las voces del temblor-, o primeiro sobre a represión do movemento estudantil polo exército e a policía en 1968 no Zócalo da capital, tamén denominada Praza das Tres Culturas; o segundo unha enorme crónica da traxedia que provocou no Distrito Federal o terremoto dos días 19 e 20 de setembro de 1985 e da corrupción que a catástrofe desenmascarou.
O pasado sábado tivemos a sorte e o privilexio de guiala nunha visita a Fisterra, excursión na que tamén participou o seu fillo Felipe, compañeiro habitual nas súas viaxes polo mundo.
A primeira parada do itinerario foi o dolmen da Pedra da Arca en Baíñas, por lles ofrecer unha mostra da cultura megalítica que nunca antes viran. Preparaban os tractores os campos para a sementeira do millo e observando a terra aberta e húmida, Elena, afeita a outras paisaxes, advertíanos sobre a condición fértil do eidos, afirmando que vendo esa terra tan negra daba gaña de comela, e dicíao ela, que sabe do sabor do po e dos cascallos –concreto lle din alá-, por ter percorrido os lugares da traxedia cando o terremoto, ela que falou entón dos “dentes de extraer o amor, dentes nos que reflicten as chispas luminosas do día”, dentes que comían a pedra e o cemento abrindo toupeiras polas que chegar ata os vivos e ata os mortos.
En Fisterra agardaba por nós ese cabaleiro do mar que é Alexandre Nerium, poeta que amosa o pequeno museo da pesca que alberga o castelo de San Carlos. Conta Alexandre con tanto amor as técnicas da pesca do seu mar, explica con tanta claridade as expresións mariñeiras: augas tintas, encarnar, xeito ou ardentía, que o seu dicir vén sendo coma un longo poema, cadencioso e rítmico. Así o percibiu Elena, que anotaba conceptos coma bourel, corno da brétema, deriva ou encascado. “¿Como se llaman las cajitas de red y de madera con que pescan el pulpo?” Preguntou na hora do xantar, anotando “nasa” no seu caderno vermello.
“Fisterra, el fin del mundo” repetía observando o horizonte dende o promontorio do cabo. Conteille que alí estivera Borges, xa cego, que percibiu a grandeza e a dimensión daquel espazo polo baleiro que intuíu no aire, segundo conta María Esther Vázquez, a súa compañeira naquel periplo por Galicia. Porén, advertimos axiña que Elena conmóvese máis coas cousas pequenas e cotiáns que co mito e coa inmensidade. Se queren axudar planten unha flor, escribiu algunha vez, reparando agora en canta flor se lle ofrecía e, malia a nosa explicación de que non é así todo o ano, de que temos outono de cores e inverno de sombras pero sen floración, chegou á conclusión de que Galicia é un país de flores. Quizais por iso, aos escritores que traducimos os seus relatos recollidos no libro A filla do filósofo, publicado pola editorial Galaxia, nos deixou unha nota na que di: “En México todo vai mal e vostedes agasalláronme unha semana que é unha tregua, un espazo branco e luminoso no túnel, unha magnolia ou unha camelia desas que se alcanzan coa man e que eu vexo tan afastadas…”. Galicia un país de flores, unha metáfora, non estaría mal convencérmonos desa posibilidade.
A noite branca 