CARTAGENA DE INDIAS

Aquí de novo, disposto a compartir algunhas das emocións e descubertas da viaxe a Colombia. A invitación de participar no VIII Festival de poesía POEMARÍO de Barranquilla foi consecuencia da participación do Festival de Nova York, en outubro do ano pasado. Dúas foron as invitacións que xurdiron entón: Barranquilla e Guayaquil. Aos dous non podía ir, así que optei por visitar Colombia, onde nunca estivera antes, pero ademais estaba o afecto da poeta arxentina residente en Puerto Colombia, Carolina Zamudio, que me ofrecía a súa casa para hospedaxe, o que me permitiu compartir os días coas súas fillas Rocío e Delfina e con Gustavo, seu home.

Non me coincidiu nos mellores días. Marchei preocupado, con angustia polas situacións que aquí deixaba, pero debo dicir que non me arrepinto, porque a experiencia foi fermosa.

A miña intención é ir contando aos poucos, porque crónica hai. Logo de descansar o primeiro día, con baño na praia e na piscina (dese día son as imaxes das crebas da entrada do 20 de xullo), ao día seguinte, festa nacional, fomos a Cartagena de Indias. Acompañáronme e amosáronme parte da cidade. Era día de calor e en varias ocasións tivemos que atopar refuxio de bebida e sombra. Eu quedei a durmir. Reservei un cuarto no barrio de Getsemaní, fóra do núcleo monumental e histórico, pero dentro das murallas exteriores. No seu tempo, foi o barrio onde vivían os escravos. Hoxe traballan nunha rehabilitación lenta, pero que pretende poñelo en valor, sen causar a marcha dos actuais moradores. Porén, cando cheguei ao hotel, estaba todo ocupado e cambiáronme o cuarto por outro nun local no centro do recinto histórico, á beira da casa de Gabriel García Márquez. O novo local tiña por nome Abril, tan importante para min.

Paseando Cartagena, polo día e pola noite, lembrei as iniciativas de Martiño Noriega e Ada Colau, con respecto ao turismo, porque o núcleo histórico da cidade, tan fermoso, coa súa muralla, a badía interior e o océano, non deixa de ser un parque temático. Agás turistas, pouca xente vive nel. Hai unha parte nova da cidade que medra seguindo o modelo Miami.

O domingo, antes de marchar Carolina, Gustavo, Rocío e Delfina, paramos no bar situado sobre a muralla. Chovía sobre nós un chuvasco cálido e tropical que non nos asustou, por detrás, sobre a cidade, o arco da vella, por diante, sobre o mar, unha fermosísima posta de sol. Antes, con eles visitamos o museo histórico e da inquisición. O guía levaba un anel con esmeralda en cada dedo e outra no pescozo, home anuncio, porque teñen moita sona alí as esmeraldas. Porén eu merquei guayaveras para Daniel e para min e unha camisa para Maribel.

Pola  noite, na  muralla a xente facía música e bailaba. Pola mañá, paseando o perímetro completo da muralla, tiven ocasión de asistir á chegada dos barcos do peixe e ao reparto do quiñón, entre garzas e pelícanos.

Esa tarde regresei A Puerto Colombia nun microbús. Ás sete e media presentábase, como acto prefestival, un libro e un documental sobre o edificio Humboldt. Nos vindeiros días irei facendo crónica do festival, antes haberá que reflexionar sobre esta cuestión, sabendo que falta o viño, claro:

Advertisement

PACO PORRÚA (II)

(Continuación do capítulo dedicado a Francisco Porrúa no libro O soño galego de Julio Cortázar)

Sudamericana nacera anos antes dunha idea da xente agrupada arredor da revista Sur: Victoria Ocampo, Mallea, Borges, Carlos Mayer, Oliverio Girondo, Antonio Santamarina, que quixeron facer unha editorial moi literaria, destinada a difundir os escritores latinoamericanos. Os resultados económicos non eran bos e buscan un xerente. Alguén lembra a un catalán, López Llausás, que logo de pasar polo exilio arxentino decidira regresar a Europa, instalándose en Francia. El acepta a proposta e volve disposto a facer da empresa un proxecto eficaz, iniciando a publicación de libros comerciais, libros serios de consulta, indica Porrúa, quen se incorpora ao proxecto en 1958.

Primeira edición de Rayuela.

—Cando Julio empeza a falarme de Rayuela, antes de me enviar o libro, pregúntase se Sudamericana é a editorial axeitada. Pensaba que Rayuela era unha especie de escándalo literario e que, en Sudamericana, ía caer mal, pero o que se comprobou foi que Sudamericana deixou de ser esa formalidade literaria que era, grazas a que publicou Rayuela. É dicir, que Rayuela, o libro que ía ser inadecuado para Sudamericana, convirte a Sudamericana nunha editorial adecuada para Cortázar e para moitos outros, curiosamente.

—Julio e vostede xa se coñecían…

—Non, iso sucede no ano 62. Nese momento témonos escrito xa unha grande cantidade de cartas, témonos escrito con frecuencia, pero no ano 1962 el vai por primeira vez a Buenos Aires.

—Vostede, ademais, publica os Cronopios…

—Sí, publícoos eu…

—A Julio gustábanlle os cafés?

—É un costume moi arxentino…

—No café Richmond acordan editar os Cronopios que ata entón só apareceran publicados en xornais…

—Non. Cando el chega a Buenos Aires no 62, a edición dos Cronopios xa está decidida. Lembro que temos unha reunión na casa de Checho Fassio, con Julio e Aurora e alí xa estamos discutindo os textos da lapela do libro.

Esa reunión será a que Cortázar describe no apartado «Cronopios, vino tinto y cajoncitos», que forma parte do capítulo «De otra máquina célibe» do tomo I de La Vuelta al día en ochenta mundos. Paco, Sara, Aurora e Julio desencóntranse no bar da estación da praza Once: Buenos Aires y especialmente el café del Once se coaligaron sordamente para evitar un encuentro del que no podía salir nada bueno para la República. Unha vez xuntos, diríxense á casa de Juan Esteban Fassio, que os agarda con moito viño tinto e sándwiches de tamaño natural. Divertiríanse facendo fotos baixo dun paraugas, coa vella cámara kodak do tempo dos pterodáctilos, propiedade de Checho ao que Julio dá os títulos de: Proveedor Propagador en la Mesembrinesia Americana, Administrador Antártico y Gran Competente OGG, además de regente de la cátedra de trabajos prácticos rousselianos. Nese texto Cortázar considera a Paco e Sara Porrúa dous lados do indefinible polígono que vai tecendo a súa vida con outros lados que se chaman Fredi Guthmann…

Fassio, que se proclama membro do Instituto de Altos Estudios Patafísicos, será o inventor da Rayuel-O-Matic, máquina que permite a lectura mecánica de Rayuela, coa opción de leito incorporado, xa que Rayuelaé novela para ler deitados, e varios modelos en oferta, entre eles un estilo Luis XV e outro Luis XVI. No verán de 1966, Aurora e Julio reciben en Saignon un grande galano de Fassio. Trátase doutro deseño que os leva a mercar, por cinco mil francosantigos, unepidiáscopo(sistema de lentes e espellos que permite proxectar unha estampiña ou unha mosca viva na parede e conseguir resultados alucinantes). O primeiro que fan e proxectar unha mosca, logo un verme, pero asústanse ó velo do tamaño dunha vaca. Finalmente optan por proxectar o embigo de Brigitte Bardot, conresultados esmagadores.

—Sorprendéronse do éxito dos Cronopios?

—Pode ser, para min foi un libro moi querido, un libro nacido… onde o editor tivo a súa importancia, xa que non recibiu manuscritos, senón que colaborou co autor…

—Neste caso o editor participa no proceso de creación do libro…

—Ben, a miña idea era nada máis que facer un libro con eses textos, ningunha outra cousa.

—Julio era deses autores que aceptaban discutir os textos co editor…

—Si… Eu nunca practiquei o sistema americano de ler o texto e indicarlle ao autor cales eran os puntos frouxos e se habería que engadir isto ou suprimir aquilo. Pero en Los premios interviñen sen me decatar, porque unha vez díxenlle a Julio que os personaxes que subían ao barco eran todos dunha cultura extraordinaria, falaban de Lautréamont, de poesía francesa, música dodecafónica, etc. Parecíame un pouco excesivo esta xente elixida por unha lotería, que se atopa e semella unha especie de universidade flotante. El díxome que o tivera en conta e que suprimiu moita da sabiduría dos personaxes…

—Moita xente pensa de vostede que foi un editor singular, alguén que abriu moitas portas e fiestras que permitiron a entrada dun aire literario novo…

—Si, pero penso que me terei equivocado algunha vez…

Opina que ó traballo do editor se lle dá unha importancia como motor da cultura que en realidade non ten. Para el o editor forma parte dunha corrente que se inicia co escritor, continúa co editor, que o único que ten que facer é editar ben e finaliza co lector. O editor, afirma, non é máis cá un catálogo, o seu valor non vén determinado polas cualidades intelectuais que teña na casa. Se o catálogo é bo, o editor é bo, se é malo, o editor é malo. Di isto quen resucitou aMarechal, quen confiou en Cortázar, quen deu a coñecer a García Márquez.

—Estiven hai un ano en México, onde me daban un premio que eles conceden como recoñecemento ó labor editorial. Aclareilles que, efectivamente, eu fixera ese traballo que eles indicaban, pero que iso sucedera había corenta anos. Para min que estabamos falando dun personaxe moi lonxano co que eu tiña unha identidade dubidosa. Unha identidade de memoria, máis ca unha identidade persoal. E, curiosamente, todos estes premios e todos estes recoñecementos, fanme dubidar aínda máis, en canto ao que é o traballo do editor. Pero atopeime con García Márquez, con quen teño unha relación un pouco rara, digamos, porque é moi afectuosa, pero vémonos pouco. E el díxome o que eu fixera por el, e eu empecei a contestarlle, porque non vexo de ningún modo que o labor do editor contribúa á difusión do libro, senón que eu penso que o seu labor é soamente a función de alguén que está casualmente no momento axeitado.Cien años de soledad, o tema do que eu quero falar con García Márquez, é un libro que eu recibo como caído do ceo. Estaba en Buenos Aires e chega un señor, que logo me entero de que é un escritor norteamericano frustrado, que publicara dúas novelas con pouco éxito (Porrúa refírese a Luis Harss), pero é fillo dunha nicaragüense e dun chileno. Escribía en español porque era unha das súas linguas. Era o autor dun libro sobre o queempezaba a chamarse daquela o boom latinoamericano. O libro titulábase Los nuestros. Trouxo o manuscrito a Sudamericana. Na miña oficina eu tíñao enriba da mesa, estabamos falando, volvo unha páxina e vexo que hai un nome que di Gabriel García Márquez. O libro estaba composto por Onetti, Cortázar, Rulfo,Borges, Vargas Llosa, é dicir que estaban, para min, os grandes escritores que eu lía todos os días e nun principio sorprendeume ese nome. Pregunteille: quen é este home? Contestoume que era un escritor colombiano do que lle falara Carlos Fuentes. Como aparece aquí?, díxenlle… Harss pasa por México e encóntrase con Fuentes. Podería non terse atopado con Fuentes ou, atopándose,Fuentes podería non terlle dito absolutamente nada de García Márquez. Pero el inclúe a García Márquez no libro. Imaxinándote un pouco como funciona a cabeza dun editor, nese momento xa está todo resolto. Este é un escritor que aparece recomendado xunto a unha ducia de escritores de primeira categoría, eu xa non teño nada que pensar. O único que podo facer é ler os libros anteriores de García Márquez para confirmar que realmente está nese nivel e escribirlle. El di que eu lle cambiei a vida. O día que escribiu a primeira liña de Cien años de soledad, empezou a cambiar a súa vida. O que lle cambiou a vida foi o libro. O libro fai ó editor.

Cien años de soledad. Primeira edición

Luís Seoane dedicaralle unha «Figuración», en concreto a publicada no xornal La Voz de Galicia o 7 de xaneiro de 1973. Nela recoñece a paixón de Porrúa polos grandes escritores aparentemente sen lectores. Julio Cortázar sabía da súa orixe galega, pero considerábao tan arxentino coma el mesmo, coa singularidade de que ningún dos dous nacera na Arxentina. As conversacións sobre Galicia eran sempre en presenza de Aurora. Falaban sobre os galegos da comunidade porteña, os costumes, os amigos comúns coma Seoane. Sabía de todos, de Cuadrado, de Lorenzo, de Dieste, pero insiste en que con eles, a relación persoal máis intensa era mantida pola súa irmá.

—¿Coñeceu a Rafael Dieste?

—Máis que coñecelo, líao. Era un dos poetas que estaba na Argentina e que eu lía con interese, parecíame un bo poeta…

—E os relatos, ¿Historias e invenciones de Felix Muriel?

—Hai moitísimo tempo, pero creo que os lin, si…

—Eu atopo certa coincidencia entre a idea ou concepto que Dieste e Cortázar tiñan do relato.

—Seguramente Fredi Guthmann sabía disto. El axudou a Julio, axudoulle a conseguir o traballo de tradutor xurado con Zoltan Havas. Fredi e Julio saían moito xuntos e Fredi era amigo de todos os galegos.

Zoltan Havas era un húngaro aventureiro ó que Fredi coñecera navegando polas illas do Pacífico. Vivía en Samoa, onde os nativos lle chamaban Sultán, tratándoo como tal. En 1940 instálase en Buenos Aires, abrindo unha axencia de tradución. Cando Julio renuncia ó posto de docente na Universidade Nacional de Cuyo, Fredi fala con Zoltan e conséguelle un emprego de tradutor xurado, o que desenvolvía ata entón Natacha Czernichowska, quen por eses días casa con Fredi.

—¿Coñeceu a Perla Rotzail?

—Coñecina bastante. Era moi amiga de Julio e sobre todo de Aurora. A última vez que tiven unha reunión con eles en Buenos Aires, foi na casa de Perla, con Julio e outros amigos.

—¿E a Baudizzone?

—Eu non cheguei a tratalo, pero foi moi amigo doutra persoa que era moi amiga de Julio e miña, Fredi. El e Baudizzone eran amigos de todos os días…

Recoñece que todos se vían no Tortoni. Galegos no mundo, unha historia que se repite en todas partes, sentencia. Regresa a Galicia por primeira vez en 1969, aproveitando unha viaxe á Feira de Frankfurt. Laxe e Corcubión serán os destinos do rencontro, á procura de vencellos familiares e conta que na última viaxe a España o pai decátase da barbaridade que cometeu regresando a América.

—Debeu quedar en Corcubión. Aquí a vida social de miña nai era saír polas tardes coas súas irmás, mentres que na Patagonia a paisaxe era algo máis que desoladora, paisaxe de deserto, casas débiles e de madeira, incendios frecuentes causados polo gas que viña directamente dos campos de petróleo. Meu pai, que era marino, xubilouse, fixeron unha última viaxe a España e de regreso, instaláronse preto da cidade.

Supón que a voz galega mariola, recollida por Cortázar no Caderno de bitácora de Rayuela, tivo que ser facilitada por algún galego de Buenos Aires. Na correspondencia con Julio, este insiste unha e outra vez en que o visite en París. Mes tras mes, ano tras ano, a mensaxe de Cortázar sempre é a mesma: Vengan. En París veranse en 1969, Porrúa sen Sara, Julio sen Aurora. Dende París viaxan a Barcelona para estar con García Márquez. Ao ano seguinte, Paco distanciase de Sudamericana.

—Nese tempo a relación con Julio empeza a cambiar. El está moi ocupado con urxencias políticas e non teño ningunha clase de lembranzas dese tempo. Sempre tiña que ir a Nicaragua ou a calquera outro lugar. Chega a súa morte. Entérome, non me movo de Barcelona, pero vou poucos meses despois a París. Chego alí e, cando empezo a camiñar, doume conta de que Julio morreu. Aí empecei a ter conciencia da perda. Era o baleiro, había un oco na cidade, era evidente que Julio desaparecera…

Antes de editor, Porrúa foi tradutor, actividade que continuou exercendo durante toda a súa vida.

Aurora, Julio, el, os tres ofrecendo textos doutras linguas. Tamén el, coma eles, do inglés e do francés. As súas traducións aparecen asinadas con seudónimos, empregando para isto, tantas veces, os nomes familiares, fermoso xeito de manter vivo o vínculo orixinal, a concidencia de pertenza e de estirpe. Francisco Abelenda asinou a tradución de Crónicas Marcianas; Manuel Figueroa aparece nos créditos de El Hobbit e Luis Domenech nos de El señor de los anillos, abmos de Tolkien. Outros seudónimos de orixe familiar son Gregorio Lemos e Joaquín Valdivielso.

Crónicas marcianas, tradución de Francisco Abelenda

Considera que ese é o oficio para alguén que se interesa pola literatura. A tradución, para el, é unha sorte de lectura microscópica, lenta, onde cada coma, a lonxitude das frases ou das palabras, ten importancia. Pensa que é un oficio duro, longo e ingrato, porque nunca chega o que un quere. Lembra que Valéry dicía que hai poemas abandonados e recoñece que tamén hai traducións abandonadas.

—O escritor escribe moitas veces o que non sabe, os personaxes revélanselle, buscan outro camiño, e o escritor… Non hai un dominio total do escritor sobre o texto. A crítica contemporánea que plantexa a morte do escritor e a primacía do texto sobre el, ben, é unha maneira de ler na que te atopas o que o escritor dixo e o que non dixo, o que o escritor non quixo ou non puido dicir e o que o escritor dixo por demais, sen se decatar, e no texto, nese senso, está todo, el revélao todo. O que eu vin na miña experiencia, en relación con isto da morte do autor, é que hai unha correspondencia bastante agochada e subterránea entre o escritor e a súa lingua, o seu xeito de falar, a súa dicción e a lingua falada. Hai aproximacións de estilo… Borges falaba de maneira moi semellante a como escribía, tamén Julio. García Márquez máis aínda. García Márquez fala exactamente como escribe, é dicir, a linguaxe común de García Márquez é sentenciosa. Por exemplo o rapaz que na beira do mar pregunta ó avó onde está a outra ribeira e o avó contéstalle: non hai outra ribeira. Ese é o xeito de falar de García Márquez. Pero o escritor sorpréndese moitas veces ó se ler e non saber realmente de onde vén o que escribiu.

É posible que todo Cortázar estea contido en Rayuela. Tamén Julio diría cousas das que non se decataba, palabras, frases, que interpretadas ao seu xeito por cada lector, constituiron un manual de educación sentimental, un xeito de entender a vida. Porrúa lembra que o primeiro capítulo de Rayuela que Julio escribe é o do madeiro, ese madeiro polo que Horacio trata de cruzar de fiestra a fiestra sobre un patio e ver a Talita… Ese oco, o do patio porteño, presente en toda a novela, é, en opinión de Porrúa, un oco existencial, a nada, un tema moi común na filosofía francesa contemporánea. Segundo el, toda a novela está trazada sobre esa angustia da nada, a presenza de algo nu diante do home. Considera que iso está moi presente en toda a vida de Julio e que merece unha lectura que teña en conta ese paso inicial sobre o oco, sobre o baleiro. Hai capítulos, o primeiro, por exemplo, que semella un Julio moi vistoso, moi colorista, poético, e de sócato iso interrómpese por reflexións de Oliveira, que son reflexións moi da última parte, do oco, da negación… Ou da saudade, poderíamos pensar. Porque tamén Porrúa, o galego sen saudade, sente a debilidade da negación e da nada. Hai días, nos que cando observa a cidade e o mar dende un piso alto en Barcelona, parécelle estar contemplando o Monte do Pindo segundo se mira dende Corcubión; e é que a saudade está máis prendida a nós do que ás veces pensamos, porque non só se trata de extrañar aquilo que deixamos, do que nos desprendemos, porque tamén está a nostalxia do paraíso perdido que é a infancia, a nostalxia da inocencia.

ESCRIBIR

Volvo ao libro Singulares de Adonis, o poeta sirio, residente en París, na edición publicada por Linteo, a editorial de Ourense, en tradución de Trino Cruz e Khalid Raissouni.

Volvo ao penúltimo poema dese libro, no que Adonis tenta explicar que escribe e que non escribe. Dinos, por exemplo, que escribe cousas que non se escriben fóra do costume e do que se di, pero que, ao cabo, non é el quen as escribe. Logo o poema constrúese sobre estrofas nas que nos di o que non escribe. Afirma, entón, que delira sobre o seu ser e a súa grandeza, fala daquilo que o domina e cara onde o leva o corpo. Enumerando o que non escribe, confesa que cada vez que procura aclarar algo non fai máis que aumentar a ambigüidade. O poema é moi fermoso, sobre todo cando di cousas como esta: Eu non escribo, eu vólvome xerar nunha nova alegría.

Cada vez que regreso a este texto, dáme por pensar nas razóns que me levan a escribir a min. Lembro, entón, que pasei varios anos da vida tentando deixar de facelo, ata que me decatei da inutilidade desa teima, porque só aceptándome e deixándome levar por esa paixón, podería atopar algo de acougo. Por que escribo?

Dei varias razóns ao longo do tempo. Nalgún momento dixen que era por comunicar e compartir, cousa posible. Tamén fixen miña aquela frase, coido que de García Márquez, de que un escribe para que o queiran. Como frase non está mal, pero esa non é razón última, sobre todo cando un non é autor de éxito e non percibe ese cariño máis alá do círculo íntimo das amizades, que xa me quererían pola amizade en si, aínda sen escribir, como quero eu aos meus amigos escriban, canten, bailen, ou non. Ademais, postos a procurar agarimo, mellor sería colaborar cunha ONG ou formar parte dunha sociedade filantrópica.

Cheguei a pensar, tamén que escribía para min, só para min, por exorcizar pantasmas, por aforrar no psiquiatra, por me concentrar nunha distracción que ofrecese, ato tempo, a posibilidade de transcender as horas que nos tocan, razón esta que quizais si alente nun substrato fondo de moitos dos que escribimos. Pero non é iso, ou non é ese o núcleo da cuestión.

Crear mundos, recuperar a memoria da estirpe e da tribo, botar algo de luz sobre os misterios, poñer a palabra ao servizo do que creo xusto, tamén cismei e algo de todo iso hai, pero non só. Por cartos, non, de ser por iso, a saída, dende hai tempo, sería o abandono.

Dende neno, dende que leo, son consciente de que hai momentos, infrecuentes, pero posibles, na lectura dunha historia ou dun poema, nos que sinto unha emoción que me conmove. Esa emoción trasládame a un tempo da nenez na que eu era un ser inocente que se deixaba coidar e querer polos seus, en particular polo meu padriño, meu pai e miña nai. Lembro algúns momentos ou ritos repetidos dese coidado nos que sentía algo, acaso un son mineral, unha expansión, que me enchía o peito e saía de min como unha alegría silenciosa ou un pracer incomunicable que me mareaba. Non duraba moito, pero si se repetía cada domingo cando meu padriño me limpaba os zapatos, cando meu pai me levaba á sesión infantil do cine, cando miña nai me bañaba no gran balde de zinc, logo de quentar o aseo con alcohol de queimar.

Co paso dos anos, o máis semellante a aquela sensación atopeino no gozo deses libros aos que me refiro. Na lectura, a sensación era semellante á da nenez, pero eu tiña máis idade e adoitaba ou adoito pensar que nese lampo interior, que agora é lampo e non sentimento mineral, hai algo de iluminación e de felicidade, algo fráxil, sutil e efémero, que ten un efecto liberador. Hoxe dáme por pensar que escribo por conseguir vivir e ofrecerlle aos demais un momento así. Un só. Por experiencia sei que iso unicamente se atopa na brevidade dun verso ou nun parágrafo extraviado na selva de palabras dunha novela.

Se acepto iso, xorde outra pregunta. Por que escribo ou escribimos tanto? Non sería mellor traballar en silencio, escribir só o xusto, verso a verso, procurando a conxunción de palabras que faga posible ese instante de maxia e de misterio. Bastaría ser como Matsuo Basho, quen consideraba que “aquel que crea entre tres e cinco haikus durante a súa vida é un poeta de haiku. Quen chega a dez é un mestre”. Dez haikus, trinta versos, cento setenta sílabas. Este é un haiku seu, aínda que na tradución perde a exactitude da medida.

Este camiño

xa ninguén o percorre

agás o crepúsculo.

Si, podería bastar a contención e a procura do equilibrio e escribir un só haiku que emocione; aínda que acaso ese esforzo e ese exceso de escribir responda tamén a esa pulsión, e esta sexa a razón íntima do exceso verbal. Escribir e escribir moito, actividade fabril e febril, na crenza, acaso errada, de que entre moitas páxinas, tantos parágrafos e estrofas, tantas frases e versos, acaso un, so un, se cadra por azar, acade esa felicidade. Escribir milleiros de palabras como quen debuxa nubes de estorniños, soñando con algún que se salve dos depredadores, que acade a perfección. Penso, ás veces, que ese esforzo compensase unha vida.  Pero como saber cumprido o soño?

GABO E ELENA

Onte pola tarde, tomando un café co meu amigo Pepe Fernández Ferreiro, falamos moito de Gabriel García Márquez. Anda arrefriado. Cousa do sol de Ourense, o sábado 12, día no que recibiu homenaxe, xunto co resto dos membros que restan do grupo Brais Pinto, todos agás Ferrín, que non acudiu. Por certo, Brais Pinto non é un grupo musical, que foi o que dixo o xornal La Región.

Pepe é da opinión de que a mellor novela de Gabo (el dille así), vén sendo Crónica dunha morte anunciada, pero que Cien años de soledad é algo que está máis alá do común, un monumento, un universo inabarcable. Onte, tamén, Elena Poniatowska recollía o premio Cervantes, cun discurso sobre os amigos escritores perdidos ultimamente, o que lle valeu para falar dos desposuídos de México e de América en xeral, en particular das mulleres.

Cada día recibo correos dunha sorte de axencia de información libre que funciona na rede, con novas sobre México, chamada Mexileaks. Sempre ofrece perspectivas interesantes sobre o que sucede alá. As persoas que escriben manteñen unha actitude valorosa e firme contra a corrupción e o narcotráfico. O outro día, nunha información sobre intelectuais orgánicos, viña esta foto que aproveito para ilustrar esta entrada. Non sei Gabo, pero non considero a Elena nin a Monsivais intelectuais orgánicos, dende ningún punto de vista, senón todo o contrario.

Sei que no grupo hai políticos e xente do xornalismo e do teatro que eu non coñezo. Só identifico a Elena de pé no centro, a Monsivais, na esquina esquerda e a Gabriel García Márquez, do outro lado no sofá. Eu dinlle a man unha vez, en Guadalajara e ceei nun restaurante, nunha mesa á beira da que el compartía cun grupo de amigos. Tamén tiven a fortuna de estar naquela feira na que el mantivo un diálogo con Álvaro Mutis, aínda que aquel día o diálogo case non existiu, xa que os dous confesaron a amizade que se tiñan e que entre eles non había nada que discutir. García Márquez sempre dixo que el foi a México, a visitar por unha semana ao seu amigo Mutis, alí exiliado, e en México quedou xa para sempre.

A propósito de García Márquez tiven que falar na radio o outro día. Lembrei o que me contou a min Paco Porrúa, de como chegou a el o nome do escritor colombiano, como o buscou e como recibiu o orixinal de Cien años de soledad. Dicir que Paco Porrúa, nacido en Corcubión, foi sempre un editor exemplar.

O que non contei na radio foi o esforzo que debín facer para vencer a tentación de mal emular o xeito de escribir de García Márquez. Do esforzo por borralo sobrevive o inicio da miña primeira novela, O bosque das antas, na que quixen xogar cun deses principios tan marabillosos cos que el nos agasallaba. Como en Cien años de soledad eu pretendín arrincar a historia proxectando a novela nos tres tempos narrativos. Non sei se o conseguín: Levaba moito tempo agardando aquel intre. Que para min tiña dinamismo, viña do pasado, fincábase no presente e abría a porta a acción que se iniciaba. En fin.

CARLOS MONSIVÁIS E ELENA PONIATOWSKA

En case todas as entrevistas concedidas onte, tras saber da concesión do premio Cervantes, Elena Poniatowska lembra ao seu amigo Carlos Monsiváis e recoñece o moito que o bota en falta. Compañeiro e amigo íntimo dende que se coñeceron en 1957, a súa foi a amizade intelixente de dúas persoas críticas coa realidade do país no que viven e ao que aman ata a dor.

Eu souben de Monsiváis a primeira vez que fun á Feira de Guadalajara, no ano 2006. Naquela edición fóralle concedido o Premio FIL, entregado no acto de inauguraciónda feira, correspondéndolle a el o discurso de apertura. Por aqueles días, finais de novembro, México vivía unha circunstancia especial, xa que, dalgún xeito, contaba con tres presidentes, Vicente Fox, que vivía os últimos días no cargo, Felipe Calderón que tomaría posesión o 1 de decembro e López Obrador, candidado da esquerda que denunciaba unha grande conspiración e fraude electoral que lle arrebatara un triunfo que se producira nas urnas e se autoproclamaba presidente. Carlos Monsiváis, unha das conciencias críticas de México, falou con ironía e intelixencia desa circunstancia histórica delirante, que xa se preguntaba el: para que escribir novelas, se a realidade de México é unha colección de novelas? Por iso, por novelar, el escribía crónicas.

Sorprendeume entón ver como os adolescentes perseguían polos corredores da feira a Carlos e a outro amigo, tamén premio Cervantes no ano 2009, chamándolles mestres e pedíndolles un autógrafo nalgún dos seus libros. Só para deixar constancia do que é a FIL de Guadalajara, dicir que aquel día, na mesa presidencial estaban sentados: Nadine Gordimer, Carlos Fuentes, Gabriel García Márquez, José Saramago, Carlos Monsiváis e José Emilio Pacheco. Ese ano a cultura convidada era Andalucía e na mesa, xunto coas autoridades mexicanas tamén estaban o Príncipe de Asturias e Chaves, daquela presidente andaluz.

O día 19 de xuño de 2010, Maribel e eu fomos testemuñas da preocupación de Elena pola vida de Monsiváis, que faleceu ese mesmo día, o seguinte ao pasamento de Saramago, de quen tamén falamos con Elena. Neste artigo que segue, breve crónica daquela viaxe mexicana, fálase diso. Publicado ao regreso en La Voz de Galicia, déixovolo con todo o cariño agora aquí.

                                 MÉXICO

-BREVE CRÓNICA DUNHA VIAXE A UNHA REALIDADE AFASTADA E PRÓXIMA-

Dende hai catorce anos, Zamora de Michoacán, en México, convértese no epicentro de algo absolutamente marabilloso. O encontro de decenas de poetas de máis dunha ducia de países, as súas voces e os seus versos, fan pensar que outro mundo é posible, que as palabras aínda teñen un valor orixinal e humano, que hai forzas invisibles cunha capacidade de transformación insospeitada, pero certa. Roberto Resendiz Carmona, que fai real esta miraxe, fala de encontro de poetas, non de poesía, xa que para el, a forza está nas persoas e a poesía, como elemento transformador, é consecuencia do traballo, creatividade e corazón do poeta, ese ser que nunca calará aínda que o linchen, di el, habitante dun estado tantas veces convulsionado pola violencia.

Para nós, México resulta un país próximo e afastado ao tempo. A música e o cine fixeron que todos levemos dentro algo del. Na capital, no DF como lle din alí, hai un centro galego con máis de 5000 socios familiares, propietario dun edificio fermoso no centro da colonia Roma e de instalacións recreativas fóra da cidade.

Emigración e exilio tamén aquí buscaron un destino. Hoxe, como o resto dos países hispanoamericanos, México celebra os douscentos anos da independencia e, no seu caso, o centenario da revolución. No colexio de San Ildefonso, fermoso edificio hoxe transformado en centro cultural con murais de Orozco, unha exposición analiza a relación do cine co proceso revolucionario e o xeito que tivo de contalo. É unha mostra singular, ben deseñada, con moita información, na que Galicia ten presencia propia a través da figura de Carlos Velo, director da película Pedro Páramo, con cartel anunciador que xa vemos exposto na primeira sala.

Na libraría El Péndulo da colonia Rosada, recitamos versos en compañía doutros poetas tamén participantes no encontro zamorano. Resoa nese ámbito o galego e, sobre todo, os versos de Luisa Villalta, a quen rendemos homenaxe e con quen proclamamos que a “amizade ten flor que rebenta nas paredes”.

Ábrenos a porta da súa casa Elena Poniatowska, quen recibira o pasado ano o premio de Escritora Galega Universal, que cada ano concede a Asociación de Escritores en Lingua Galega. Con ela falamos de Compostela e de Fisterra, de José Saramago falecido o día anterior. Será ela quen nos informe da longa e penosa enfermidade de Carlos Monsiváis, o amigo, o irmán entrañable. Será ela quen primeiro se presentará na capela ardente do cronista de México, que falecerá a mesma tarde do noso encontro. Será ela quen fará a primeira quenda de loito e de dor na capela ardente instalada no Centro de Bellas Artes. Sentados no salón da súa casa, vemos como entran e saen do xardín os colibrís, un mundo de brillos semellante a esa manta coas cores do arco da vella que o músico Horacio Franco depositou sobre o cadaleito do escritor.

Monsiváis era a voz crítica de México. Inventor dun xeito particular de facer crónica, ollaba cada día a realidade do país cun xeito intelixente, transversal e lúcido de ver e de dicir, dun xeito que só permite o amor. A despedida dos seus restos transformouse nunha manifestación multitudinaria e espontánea de dor e de esperanza, na que se confundían os berros de: Viva Carlos Monsiváis! e Viva México! Na escaleira de Bellas Artes quedaban milleiros de rosas brancas que a xente procuraba. Na realidade diaria do país queda un baleiro difícil de encher porque, como recoñecía Elena, estrañarase ao Monsiváis humanista, ao de todos os días, pero tamén ao Monsiváis do gran sentido do humor.