Continuando coa viaxe a Islandia, que o paso dos días non fai máis que enriquecer, en Husavik embarcamos nun dos barcos recuperados do abandono, antes dedicados á caza dos cetáceos, e agora empregados na observación.
A Husavik chegamos con tempo para embarcar na expedición das 13,30, pero a empresa decidira suspendela, antes da nosa chegada, por falta de viaxeiros, así que agardamos á última da tarde, que saía as 17,00. Facendo tempo paseamos o porto e puidemos ver unha foca. Seal!!! Seal!!!, berraban os vellos mariñeiros que facía corro no peirao, advertíndonos da presenza do mamífero mariño de tamaño considerable. Tamén nos achegamos ao museo da balea e ao municipal, onde admiramos a sala dedicada á pesca e barcos tradicionais. Antes de embarcar entramos nun café onde tomamos té e tarta, unha de chocolate e outra de cenoria.
A navegación resultou ben. Dous tripulantes e sete observadores, turistas ou viaxeiros: nós os cinco, unha parella e unha rapaza norueguesa que realiza un estudo sobre a biodiversidade do fiorde de Husavik. O responsable da expedición explicounos que a viaxe duraría tres horas e que iriamos cara a outra beira do fiorde, xa que era alí onde cada día, estaban avistando exemplares de balea. O mar fervía cos frailecillos, pero tamén con paxaros para min descoñecidos, acaso págalos e gaivotas de groenlandia.
Transcorridas as dúas primeiras horas, con todos os ollos escrutando un mar que só ofrecía bater de ás, o desánimo e o excepticismo callou en todos, tripulantes e observadores. Eu, resignado, repousei o corpo na banda de estribor e nese intre, á miña beira, sentín o xordo e mineral estoupido do sopro do cetáceo, aquel que facía berrar aos vixías dos barcos de caza: Por alí resopra! Volvinme con tempo de ver o lombo enorme e negro da balea, á beira do casco do noso buque. Logo, durante media hora, xogamos con ela, nun constante observar e perder, pero foi xenerosa e puidemos apreciar as tumoracións da cabeza, a lonxitude do corpo e a curva do lombo que lle dá o nome xibardo, megaptera noveangliae.
Eu traballei durante dous anos, co obxecto de escribir un libro sobre a relación que ao longo da historia mantivemos, como comunidade, cos cetáceos, e non falo unicamente da caza. Moito é o material acumulado e moita a información, pero outros proxectos desprazaron este, que deberá agardar. Con todo, quixera compartir o primeiro capítulo dese libro futuro:
Nacín con máis de cinco quilos de peso. Dado o tamaño da criatura que viña, o doutor Echegoyen, coa conformidade dos meus pais, acordou cesárea. Cando me viron, rosado e groso coma un anxo, sen padecemento fetal, as enfermeiras decidiron chamarme Cachalote, supoño que con cariño. Dende neno escoitei contar esta historia, coñecida entre os veciños da rúa de San Domingos, en Ourense, onde viviamos. Con todo, quero crer que este alcume non me afectou nin condicionou o meu xeito de ser, si influído por outras circunstancias da vida.
Ourense queda afastado do mar. Arredor de cen quilómetros, ou algo menos, pero eu medrei vendo cada día nesa mesma rúa onde os veciños lembraban que fora cachalote, aínda que agora me chamaban Paquito, un letreiro enorme, coas letras pintadas de negro sobre unha parede medianeira, que anunciaba o restaurante La ballena.
O negocio era da miña madriña, tía de meu pai, quen rexentaba a casa de hóspedes e o restaurante ou casa de comidas. Nela xantaban os domingos Vicente Risco e familia. Vivían diante mesmo, na outra beirarrúa, nunha casa cunha placa na fachada que lembraba que aquel fora fogar do xeneral Moscardó, heroe do Alcázar. Agora sei que, cando marchou trasladado, o que sería honra da cruzada franquista, deixou varios meses sen pagar. A memoria das miñas tías, en especial de María Esperanza, daquela nena que servía as mesas, lembra que a don Vicente gustábanlle as canas de crema e o touciño de ceo, as dúas especialidades da casa.
Non sei cal foi a razón que levou a miña madriña, natural de Allariz, tan terra dentro, a lle poñer ao negocio un nome cetáceo. Dáme a impresión de que nunha decisión dese calibre, palabra axeitada falando de baleas, brilla un vestixio de cultura, de coñecemento, que fuxindo do obvio, da paisaxe rural e montesía do interior, asoma ao universo misterioso dos soños, ese no que un enorme peixe podía acoller, durante días, o escepticismo dun home santo chamado Jonás, ou soportar a San Barandán e a tripulación do seu barco, misando sobre o lombo dunha illa que non era.
Hoxe, recuperando e escribindo estas lembranzas, sei que non foron elas, nin os feitos que as provocan, os que espertaron en min a curiosidade polos cetáceos. Ou si. Acaso elas deixaron unha pegada inconsciente nun lugar afastado, un eco que sempre me fixo ollar con fascinación ese mundo abisal, de vida e de sombra, representado inicialmente pola balea e no que logo entraron cachalotes e golfiños.
Quizais a primeira evidencia da que gardo memoria, é un cromo, pegado nun álbum de cubertas vermellas de chocolates Nestlé, que amosaba unha balea cazada e disposta para ser despezada, deitada sobre o costado e ofrecendo o ventre branco e estriado, que é o que mellor lembro. É posible que desa mesma colección sexa a imaxe dun canón con arpón, situado na proa dunha embarcación que persegue un surtidor que xorde entre ondas verdecentes.
Pinocho e a radio debe ser a seguinte referencia. Creo que escoitei o conto de Carlo Collodi pseudónimo de Carlo Lorenzini, por primeira vez, na emisión infantil das tardes de radio Ourense -EAJ-54, dicían daquela-, emisión patrocinada por Colacao. Aí aprendín a canción daquel negriño do África tropical, que relataba as cualidades do produto sen par. Non lembro a película de Walt Disney, que logo vería tantas veces co meu fillo Daniel. Non son consciente, tampouco, de relacionar a historia de Pinocho coa de Jonás, malia que, daquela, si liamos no colexio e na catequese da parroquia, capítulos do que chamaban Historia Sagrada, pero entón a Jonás non o tragaba un cetáceo, senón un peixe grande. Si que pensei de neno, escoitando a radio, na dificultade de atopar leña seca e mistos no ventre dunha balea, cos que prender un lume, como fan Geppetto e Pinocho por indicación de Pepe Grillo, pero vese que ata aí hai crebas.
O canadense Manly Palmar Hall, ofrece unha interpretación esotérica do conto de Collodi. Di que o escritor foi influído pola historia clásica de iniciación espiritual que representa o bíblico libro de Jonás. Esta historia, recollida polo cristianismo, o islam e o xudaísmo, tamén é lectura nas escolas do misterio. “A historia de Jonás é realmente unha lenda de iniciación aos misterios e o gran peixe representa a escuridade da ignorancia que envolve ao home cando este se lanza pola borda dun buque ao mar da vida”. Igual sucedería con Pinocho, quen tras probar a vida profana volve á casa para se atopar co carpinteiro, creador e pai, pero este foi tragado por unha balea. Tamén o monicreque, tras saltar á auga, remata no ventre do cetáceo. O proceso de fuga simbolizaría o paso da ignorancia á luz espiritual. Unha vez máis o ser renace da escuridade (o ventre da balea) á vida.
Con once anos, completei o álbum La naturaleza y el hombre. Supoño que para enchelo faría moitas listaxes e cambiaría moitos cromos repetidos, actividade que me gustaba e da que me ocupaba con paixón. Un dos capítulos está dedicado a peixes e cetáceos. Tres son as postais dedicadas a estes: Balea ártica (Balaena Mysticetus), Cachalote (Physeter Macrocefalus) e Golfiño (Delphinus Delphis). A primeira non aparece nin como ártica, nin como mysticetus, nas modernas clasificacións das familias de baleas. Misticetus serían todas, por teren barbas. Pola fisionomía da recollida no cromo, trataríase da balea de Groenlandia ou boreal.
O texto ao pé da imaxe da balea, conta que: “Despois do rorcual xigante ou balea azul (BALAENOPTERA MUSCULUS); que é o maior animal vivente da Terra e un dos maiores que existiron, pois pasa dos 30 metros de longo e as 140 toneladas de peso, séguelle a continuación a balea ártica. É un mamífero da orde dos cetáceos. Ten respiración pulmonar, polo cal, cada quince ou vinte minutos, vese na obriga de emerxer”. Aínda que impreciso, o texto era informativo e quizais aprendín nel as primeiras particularidades dos cetáceos. Esta balea ártica é a que perseguimos na viaxe que fixemos os representantes das entidades que formaban parte do proxecto Fishernet, entre Siglufjordur e Husavik, a bordo da embarcación Haukur, no mes de maio de 2010. Ese día, tras varias horas de navegación, cruzando a liña do Círculo Polar e pasando moito frío, non vimos máis cetáceo que un golfiño. Iso si, os tripulantes insistían en que alí, por onde nós pasabamos, enredaban elas o día anterior.
O cachalote da colección ten cara simpática e os nenos aprendiamos que só tiña dentes de abaixo e que era cazado para aproveitarlle o aceite (non lembro como imaxinaba o aceite do cachalote, se en lata ou se en botella). Con 25 metros, era considerado tamén de gran tamaño, correspondendo un terzo do seu ser á cabeza e dicíasenos que frecuentaba os mares temperados, o que non resulta exacto. En calquera caso, o que se ve na imaxe da colección, non leva dentes nin arriba nin abaixo.
Dos golfiños di que miden dous metros, que abundan nos mares cálidos, onde viven en bandadas. Moi áxiles acompañan os barcos, dando grandes saltos e xogando coas ondas. Son recoñecibles, segundo o álbum, pola característica prolongación das súas mandíbulas en forma de pico.
Máis ou menos certo, supoño que todo isto foi construíndo un imaxinario no que os golfiños ocuparon un lugar principal. A isto contribuiría a película Mi amigo Flipper, que tiven ocasión de ver no cine e, tamén, o feito marabilloso e inesquecible de que chegados por primeira vez de vacacións a Baiona a Real, quizais con 13 anos, vin, por vez primeira, advertido polo meu padriño Alexandre, os golfiños ao natural, saltando diante da praia da Concheira. Golfíns, dicíalle el, tan emocionado coma min ao velos xogar. Aínda agora, cando os vexo nadando polo mar de Lira, lémbrome del e daquela primeira observación.
As baleas alimentarían de novo as fantasías e os soños a partir da visita que fixen cos meus pais as instalacións de Massó en Cangas, onde fóramos os catro un día de verán: pai, nai, miña irmá e eu, como agasallo deles a nolos dous, nunha viaxe que nos levou de Marín a Cangas en autobús, de Cangas a Vigo en barco e de Vigo a Ourense en ferrobús. Veu logo un artigo lido nun libro xuvenil que escolmaba algúns dos publicados na revista do Reader’s digest. Alí souben do arpón noruegués, da persecución e caza por todos os mares, do despece, e comprendín a mecánica do proceso que intuíra en Cangas.
Fascíname esa relación do cetáceos cos nenos. Paréceme que entre eles se produce unha atracción que é proceso correspondido, de ida e de volta, quizais pola inocencia que comparten, porque xogan ou, porque agás os orcos que perseguen pingüíns ata a praia, non se coñecen imaxes sanguinarias dos cetáceos. Ao cabo ninguén puido filmar a pelexa do cachalote coa lura xigante. Os cetáceos teñen, ademais, a propiedade, de transformar en nenos aos homes máis rexos. Luis Sepúlveda, no libro Mundo del fin del mundo, refire unha experiencia inesquecible, cando embarcado no Evangelista, ve por vez primeira aos golfiños que se achegaban ao barco, case rozando a proa e engade: “os mariñeiros chilotes rían coma nenos felices. Dúas horas. Os golfiños respondían aos berros e asubíos con saltos aínda maiores”. Nese mesmo libro, algo máis adiante cuestiona que ás veces os golfiños semellan máis sensibles que os seres humanos e máis intelixentes. Afirma que son a única especie animal que non acepta xerarquías e denomínaos os “ácratas do mar”, antes de concluír que é posible que o seu ser amistoso sexa máis forte que o instinto de conservación. Noutro dos seus libros, Patagonia Express, Sepúlveda conta a historia de Panchito Barría, o neno que falaba cos golfiños. Antes de cumprir os tres anos, Panchito sufriu unha poliomielite que o deixou inválido. Seus pais, pescadores, cruzaban cada verán o estreito de Magallanes para instalarse en Angostura. O neno viaxaba con eles, coma un amoroso vulto, un ser triste, túzaro, que case non sabía falar. Pero un día, un grupo de golfiños austrais apareceu diante de Angostura. Panchito, en canto os viu, ceibou un berro esgazado. Os golfiños afastáronse, mentres os seus berros aumentaban de volume e desconsolo. Por fin un golfiño regresou e empezou a dar saltos na auga e canto máis saltaba, Panchito máis berraba. Entre o neno e o cetáceo establecérase unha comunicación única. O golfiño visitou ao neno todos os días do verán. Co inverno o golfiño deixou de aparecer e Panchito regresou cos seus pais ao outro lado do estreito. Panchito non sentiu mágoa, dixo que o golfiño tiña que evitar que o atrapasen os xeos, pero que regresaría ao ano seguinte. Así foi. Panchito cambiou, volveuse falador, alegre, xogou cos outros nenos, aprendeu a ler e a escribir, traballou coa comunidade. Foi así durante seis anos. Un día do verán de 1990 o golfiño non acudiu á cita. Os pescadores buscárono. Non o atoparon. Co que si deron foi cun buque factoría ruso, asasino do mar, navegando moi preto de Angostura. Aos dous meses, Panchito morría de tristeza.
A saber en que lingua lle falaba o golfiño a Panchito. Álvaro Cunqueiro consideraba a posibilidade de que os golfiños falasen latín. Quizais o golfiño non sabía nin o mapuche, nin as linguaxes incaicas da cordilleira, nin o castelán dos chilotes. Se cadra era Panchito quen falaba a lingua dos cetáceos, unha lingua simple e primitiva, pero chea de significados, no que as palabras non significan o contrario do que queren dicir, como tantas veces acontece entre nós.
O ser amistoso do cetáceo transcende a morte. Os nenos xogan con eles máis alá da vida. Durante anos, en Fisterra, preto do Mar de Fóra, permaneceu arrombado o esqueleto dun cetáceo, cachalote ou balea, previamente varado e descomposto. As mulleres sentaban sobre as vértebras nos parladoiros do serán e os nenos empregaban as costelas como columpios e tobogáns. Fernando Quiñones, nun dos poemas de Las crónicas de mar y tierra, lembra que as baleas eran: festa, cartos, graxa, carne, cadeiras e xoguetes, citando a Jovellanos, quen refería como os nenos de Xixón embarcaban sobre as costelas, entregándose nelas ao xogo das naves.
Hai algo máxico nos esqueletos arrombados dos cetáceos, máxico e útil. Coloane no seu libro El camino de la ballena, conta como o buzo Andrade aproveitou a osamenta dunha balea enferma ou ferida de arpón, que varou na praia diante da súa casa, e logo de despezala, aproveitou con enxeño os osos cos que arranxou a fronte da casa e o xardín, instalando uns asentos feitos con vértebras e costelas. O resto da osamenta, branquexada polo sol, distribuíase entre árbores froiteiras e flores. Neses asentos sentaban o buzo e Pedro Nauto, para falar coma homes e tecer as redes.
Os nenos de Lariño, co espelma atopado nas praias e empregado polos maiores para facer candeas, reproducían as naves dos pais e dos avós, principalmente xeiteiras. O espelma actual é considerado polos crebeiros da Costa da Morte como unha tumoración sebácea do cachalote, aínda que o que podería ser, na maior parte dos casos, é parafina da empregada nas soldaduras.
A Ramón, irmán da protagonista da novela Así nacen as baleas, de Anxos Sumai, as baleas gústanlle e forman parte do seu imaxinario vital. O pai, que vive no afastado Xapón, non entendía como do seu fermoso corpo nacera un ser tan estúpido e tan descomunal coma as poucas baleas que vira nas súas viaxes. Ao pai non lle interesaban as baleas, nin a súa forma de cantar, nin de dicir, nin de respirar. A ela, a Nena, a protagonista da historia, si. Quere ao seu irmán, atrasado por unha lesión cerebral, consecuencia do parto. Ela pensa que a voz de Ramón, cando canta, é coma unha explosión de burbullas.
Ramón sabe que as baleas son animais enormes, os máis grandes que existen, e cando fala delas fai: blop, blop, blop, con cara de globo, como de peixe, e soña cumprir algún día o seu íntimo desexo de se transformar en cetáceo, grazas aos baños da nai, e marchar ao mar. A Nena, xa morto Ramón, dedícase ao estudo das baleas e sabe que se elixiu ese traballo foi por el, porque unha vez amou a un ser cun corazón que pesaba, polo menos, catrocentos quilos, que porfiaba por se transformar en balea e que dicía que as baleas cantan, as baleas respiran debaixo da auga polos pulmóns, as baleas zurrichan o leite dos tetos na boca dos seus fillos, que nacen polas colas das nais.
A noite branca 