MARÍA LUISA BOMBAL

Sempre tiven a sensación de que o boom da literatura hispanoamericana foi unha descuberta extraordinaria, unha revelación, pero, ao tempo, que nel había algo de inxusto. Faltaban os denominados escritores indixenistas, por exemplo José María Arguedas, o peruano a quen tanto admiro e, sobre todo, voces de muller. E mulleres haber, había. Estaban as irmás Ocampo, Silvina e Victoria; Alicia Jurado e Alejandra Pizarnik, por citar arxentinas. Pero tamén poderían formar parte do grupo a mexicana Elena Poniatowska, quen publica os primeiros libros nos anos 50; a venezolana Antonia Palacios; a boliviana María Virginia Estenssoro ou a uruguaia Cristina Pieri Rossi. E falo un pouco de memoria, pero poderíamos lembrar Brasil, fora do boom, e o tarde que nos chegou Clarice Lispector en comparación cos seus contemporáneos varóns.

O anterior non quere dicir que cuestione a calidade de todo o que o boom nos achegou e que gozamos con paixón, ou as novelas de Jorge Amado. Estes días, a miña amiga Rosario, Chuqui para todos os que a queremos, achegoume a unha escritora chilena que eu non coñecía María Luisa Bombal (1910-1980), e agasalloume cun libro que reúne as súas dúas novelas breves: La última niebla/ La amortajada, así como outros cinco relatos.

A obra de María Luisa Bombal non é extensa, por aí lle irá a Juan Rulfo. Viviu un tempo en Bos Aires, onde chegou a formar parte do grupo Sur, xunto Silvina, Victoria, Bioy e Borges, claro, quen moito a loou. A recomendación de Chuqui veu porque, falando  o outro día dos puntos de vista narrativos, lembrou La amortajada, novela na que o punto de vista da narración parte da muller morta. O principio é fantástico: Y luego que hubo anochecido, se le entreabrieron los ojos. Oh, un poco, muy poco. Era como si quisiera mirar escondida detrás de sus largas pestañas. 

A sorpresa maior, para min, veu coa lectura, porque non só a narración toma ese punto de vista, a través da voz dun narrador en terceira persoa, senón que vai mesturando, con mestría e sen que nada falle, a primeira e a segunda persoa.

Todas as historias teñen como protagonistas mulleres dunha mesma familia. A literatura de María Luisa Bombal denuncia a situación de sometemento e violencia que vive a muller, tanto na cidade como nas facendas da Pampa. Diante dese mundo de homes a cabalo, cazadores con amantes e profundamente infelices, está o mundo das mulleres de María Luisa, tamén infelices, pero de apaixonada vida interior e todas rebeldes, cada unha ao seu xeito, algunha autodestruíndose. Hai un aspecto escuro, de violencia, de sadismo, xa dende a infancia: Te veo correr tras nuestras piernas desnudas para fustigarlas con tu látigo. Te juro que te odiábamos de corazón cuando soltabas nuestros pájaros o suspendías de los cabellos nuestras muñecas en las ramas altas del plátano. 

Chamoume tamén a novidade do seu discurso para o seu tempo, xa que case toda a obra será publicada entre os anos 30 e 40.

A edición que Chuqui me agasallou é de Seix Barral -Biblioteca Breve- do ano 1984. Atopouna nunha tenda virtual de libros de lance, pero por se alguén se quere achegar a esta que eu considero xoia bibliográfica, supoño que o libro estará nas bibliotecas.

(A imaxe con Borges tomeina de internet e pertence á Biblioteca Nacional de Chile)

Advertisement

RICARDO GÜIRALDES, O MALÓN E O GAUCHO

O domingo 5, tivemos ocasión de realizar unha excursión dende Bos Aires, xunto con Julio Veiga e Jorge Omar. O obxectivo era xantar na chacra de Cristina, José Luis e Francisco, respectivamente filla, xenro e neto de Julio, e irmá, cuñado e sobriño de Jorge Omar. Hai tres anos, José Luis e Francisco acordaron deixar a cidade, mercaron vinte hectáreas de terreo, ao norte de San Antonio de Areco, e iniciaron a aventura do engorde do polo e o cultivo da froita. A finca é fermosa, pequena para o que alí se leva, por iso é chacra e non facenda, pero está rodeada de árbores por dous lados e polo oeste mira a unha facenda grande, dedicada a pastos e colza. Periodicamente reciben os polos para o engorde. Sobre setenta mil de cada vez, o que supón que por alí pasan case un millón ao cabo do ano. A idea de Francisco é duplicar a produción nos vindeiros meses.

É a súa unha vida illada, sen veciños, compartindo as horas cos catro xornaleiros contratados, tendo como referencia urbana a localidade de San Antonio de Areco, capital gauchesca do norte, segundo nos informa Jorge Omar. A vila é fermosa e a municipalidade tena moi ben coidada. Os veciños rexeitaron o modelo especulativo e as rúas sucédense e crúzanse harmónicas, tanto dende o punto de vista das alturas, como do modelo de construción. San Antonio ten sona por dúas cousas, sobre todo, por ser a capital dos traballos artesanais en prata, en particular os referidos á vida do gaucho: esporas, adobíos dos cabalos e dos sombreiros, bombillas de mate, e porque foi unha das referencias vitais do escritor Ricardo Güiraldes.

Visitamos vellas pulperías e lembrei aquela anécdota que contaba Luis Seoane de si mesmo, de que cando chegou exiliado a Buenos Aires e soubo das pulperías, alegrouse moito pensando que ía xantar polbo, que moito lle gustaba. Pero a pulpa non é polbo, cousa que aprendeu axiña. Hai en San Antonio algunha que non mudou dende que abriu ao público, quizais a finais do século XIX. Dende logo, na que nós visitamos, o tempo detívose  hai décadas e a figura do cliente, debruzada sobre o mostrador, semellaba formar parte do ser do local dende sempre.

Tamén puidemos ver a casa museo de Ricardo Güiraldes, o escritor arxentino nacido en 1886 e morto en París, en 1927, aínda novo. El participou, xunto con Borges e o algo noso Francisco Luis Bernárdez, na fundación da revista Proa.

Güiraldes foi autor de varios libros importantes, nomeadamente, Don Segundo Sombra, visión do mundo do gaucho no século XX, unha sorte de complemento ou continuación de Martín Fierro. Porén, Güiraldes non emprega o ton reivindicativo de José Hierro. Fala el da vida gauchesca en ton evocador, intuindo o final dun tempo e dunha estirpe, salientando, iso si, o valor, a lealdade e a vida de honra dos habitantes da Pampa. Güiraldes, para escribir a novela, inspiraríase no gaucho Segundo Ramírez, ao que coñeceu persoalmente e con quen mantivo amizade. A min, os nosos amigos agasalláronme cunha fermosa edición deste texto, e aí ando enredado, en aventuras gauchescas.

O museo está situado no centro da facenda na que residía no tempo que pasaba nas pampas. A casa rodéase de foso e artillaría contra o malón, a incursión defensiva que practicaban os indios, tan semellantes ás que coñecemos polo cine do oeste.

La vuelta del malón de Ángel del Valle.

Na chacra tamén hai malones contemporáneos, estes de ladróns que entran na finca para roubar. Logo dun xantar feliz, todos xuntos, baixo a sombra dun xacarandá, gozando do voo do colibrí que alí chaman pica flor, percorremos a propiedade ata o límite. Pero compre ir armados, non sexa o malón. Así se vive na verde riba da pampa onde os galegos soñaban un val imposible, segundo escribe Federico García Lorca no seu poema galego Cantiga do neno da tenda. Non creo que a miña sexa unha presenza marcial, que meta medo, pero decidín colaborar na patrulla do solpor.

Logo, antes de regresar, nun ceo despexado e preñado de estrelas, constelacións e nebulosas, puidemos ver a Cruz do sur, tan importante para os navegantes doutrora.

BORGES NOS XOGOS FRORAES DO IDIOMA GALEGO

No libro Borges dende o labirinto galego, publicado por la Xunta de Galicia en 2008, o autor, Claudio Rodríguez Fer, inclúe unha fotografía de Jorge Luis Borges falando no banquete dos “Xogos Froraes do Idioma Galego” do ano 1968, nun tempo no que aínda era posible fumar nos banquetes. Formidable a galeguización do nome do autor El brujo postergado, relato que ten a Compostela como referencia.

Xa a coñecía, pero din con ela de novo estes días, traballando un artigo de encarga sobre a relación entre Francisco Luis Bernárdez e Julio Cortázar, para o que moito debín remexer.

A intervención de Borges prodúcese no acto central dos Xogos, do día 31 de agosto. O mantedor central do acto é Xosé Luis Méndez Ferrín, a quen Borges dedica garimosas palabras.

Ferrín aproveita a viaxe e o día 9 de setembro reúnese co Consello de Galiza, dando conta das accións da UPG e da situación política no interior do país. O Consello, representante da legalidade republicana, vaille encargar a constitución dunha delegación na Terra. Historias esquecidas dun país con pouca memoria.

FRANCISCO LUIS BERNÁRDEZ

Ramón, da revista dixital “Letra en obras”, pedíume unha colaboración literaria. Decidín escribir sobre Paco Luís Bernárdez, o medio irmán de Aurora Bernárdez e cuñado de Julio Cortázar. Non é unha figura moi coñecida aquí e eu creo que debería sernos máis familiar, sobre todo porque foi un grande escritor, entre dúas linguas, unha delas a nosa. Este retrato fíxollo o pintor ourensán Cándido Fernández Mazas. Velaí vai o artigo, aínda que é necesario engadir que o libro de Linteo xa está na rúa:

O pasado mes de agosto cumpríanse os cen anos do nacemento de Julio Cortázar. Tempo de celebración. Nós, dende aquí, podemos tirar de moitos fíos para nos achegar á figura de Cortázar, tamén á súa obra, xa que a súa relación con Galicia e cos galegos da emigración e do exilio foi intensa e constante. Unha das relacións máis singulares foi a que mantivo co seu cuñado, Francisco Luis Bernárdez, escritor galego-arxentino a quen se refire o seguinte texto, resumo do que figura no libro O soño galego de Julio Cortázar que proximamente publicará a editorial Lintelo.  

Segundo propia confesión, Francisco Luis Bernárdez naceu no século XIX, porque chegou ao mundo uns días antes de rematar o ano mil novecentos. Foi en Bos Aires; o ambiente, unha familia de emigrantes procedentes do concello de Maside, na provincia de Ourense.

Na súa mocidade Paco pasou varios anos en Galicia e Portugal. En Galicia fíxose amigo dos escritores galegos da época e aproveitou para iniciar relación con parte da intelectualidade española. Daquela, exerceu o xornalismo nas páxinas de El Pueblo Gallego e Faro de Vigo, e escribiu en galego, circunstancia compartida co seu amigo Amado Villar Novaiz, poeta arxentino nacido en Galicia, coñecido como O Meleiro. Rafael Dieste lembrarase del ao comentar como era a vida dos escritores e xornalistas na cidade de Vigo en 1925:

(…) Traballei primeiro no periódico Galicia, con Roberto Blanco Torres, Valentín Paz Andrade Signo… Despois en El Pueblo Gallego, dirixido entón por Fernández Mato. Lembro como cousa máxica a convivencia e os coloquios sen fin, sobre todo o humano e o divino, cos xa mencionados e con Eugenio Montes, Amado Carballo, Francisco Luis Bernárdez, Manuel Lastre Rivas, Johán Carballeira, Fernández Armesto…

Na revista Nós daqueles días pódense ler dous traballos de Francisco Luis en galego, «A estrela y–o aturuxo» e «Apoloxética do cadaleito».En Galicia escribe Alcándara, editado por Proa no regreso a Bos Aires. Roberto Blanco Torres, publica na revista Nós unha recensión deste libro, na que di: «Alcándara foi inzada en Galicia, aireouse no mar e froiteceu na outra Terra do poeta, terra de sementes, sempre encinta».

Jorge A. Mazzinghi falando de Paco Luis, afirma que: En Galicia vivió, adolescente, y creo que allí se concertaron sus bodas con la poesía —que comenzó abordando en la lengua ancestral— porque le fue revelada por autores portugueses y gallegos, que lo pusieron en contacto con el encantamiento que las palabras pueden lograr. Engade logo que foi Rosalía de Castro quen deixou a pegada máis fonda no seu espírito. Luís Seoane tamén escribiu sobre el:

Francisco Luis Bernárdez foi sempre un galego polos seus sentimentos, polo seu pensamento e por ter adicado gran parte da súa obra a Galicia. É un gran poeta arxentino que en ningún intre deixou de colaborar, cando se lle solicitou, cos galegos emigrados, soñando como éstes sempre en Galicia.

Paco Luis será o encargado de dar a coñecer en Bos Aires a Castelao; primeiro, a través dun artigo que publica en Martín Fierro e, logo, actuando como presentador do libro Cousas na cervexería Royal Keller, na rúa Corrientes, onde se reunía o mundo cultural máis moderno da cidade.

Sorprende a súa firmeza afectiva, salvando relacións con persoas que mantiñan criterios e opinións políticas e relixiosas opostas ás súas, xa que Bernárdez decantarase a favor do bando insurrecto durante os primeiros días da Guerra Civil española. Aurora Bernárdez, media irmá e primeira esposa de Cortázar, afirma que: «Paco foi franquista, pero non era sectario». Quizais foi iso o que lle permitiu ser crítico co réxime que perseguía e executaba aos amigos e o que o impulsou a continuar espallando a obra e a vida de escritores como Castelao, Luís Pimentel, Miguel Hernández ou Antonio Machado; a participar no que se deu en chamar a batalla de Montevideo, denunciando por escrito a persecución do galego por parte de Franco e o seu réxime ditatorial, ou a seguir sendo amigo de republicanos como Eduardo Blanco Amor.

En 1970, Edicións Nós de Buenos Aires publica Escolanía de merlos de Faustino Rey Romero, con limiar en galego de Francisco Luis Bernárdez. Neste texto que reflicte a saudade do tempo e dos amigos que quedaron atrás, Paco lembra os días da República e proclama, outra volta, a súa condición de galego:

Pode que algún deles —refírese aos merlos de Faustino—combine segredamente ises ritmos cos primeiros compases do Hino de Riego, notas que no devandito Dacón ouvía eu cantar ao merlo dun barbeiro republicán. Como queira que sexa, veleiquí un poeta universalmente (catolicamente) galego, e uns paxaros que fican incorporados aos que non esquenceréi.

Amigo de Borges dende a mocidade, este dedicoulle varios poemas. Nun deles, «Epílogo», escrito logo da súa morte, Borges, logo de expresar a súa dor, de afirmar que tamén el morreu co amigo, e de repasar a xuventude compartida, remata con esta invocación:

                 Francisco Luis, del estudioso libro,

                 ojalá compartieras esta vana

                 tarde conmigo, inexplicablemente,

                 y me ayudaras a limar los versos.

Francisco Luis Bernárdez será co tempo o cuñado de Julio Cortázar. En realidade, Julio coñece a Paco antes que a Aurora. Por Julio sabemos que Paco levaba na carteira unha folliña, quizais de prímula, cortada na tumba de Keats en Roma e, recoñecendo a común afección polos sonetos del e do cuñado, chegará a afirmar que os sonetos son unha enfermidade de familia. 

Ata aquí o artigo. Hai un poema de Paco Luís que é moi importante na Arxentina. Apréndeno os nenos na escola e Augusto Monterroso era quen de recitalo de memoria, mentres afirmaba que a poesía de Bernárdez influira en todos os escritores da súa xeneración. É o Soneto unitivo, do libro La ciudad sin Laura:

Tan unidas están nuestras cabezas

y tan atados nuestros corazones,

ya concertadas las inclinaciones

y confundidas las naturalezas,

que nuestros argumentos y razones

y nuestras alegrías y tristezas

están jugando al ajedrez con piezas

iguales en color y proporciones.

En el tablero de la vida vemos

empeñados a dos que conocemos,

a pesar de que no diferenciamos,

en un juego amoroso que sabemos

sin ganador, porque los dos perdemos,

ni perdedor, porque los dos ganamos.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                 

PRAGA IV: O GOLEM (e último)

Hai lendas urbanas que alimentan a imaxinación non só dos habitantes da cidade onde nacen, senón dos visitantes e, aínda, de persoas que viven en lugares afastados, tal é o seu poder. Algunhas, ademais, transcenden o seu propio ser de lendas, transformándose en literatura. Tal é o que acontece coa lenda do Golem de Praga.

Gustav Meyrink, na súa novela O Golem, publicada en 1915, explica unha parte da lenda: Dise que a orixe da historia se remonta probablemente ao século XVI. Contan que un rabino creou, segundo os métodos da Cábala agora perdidos, un home artificial -o chamado Golem- que lle axudaba, como servente, a tocar as campás da sinagoga e a facer os traballos máis duros.

Pero tamén contan que non lle saíu un home auténtico, xa que o seu xeito de vivir consistía en vexetar dunha maneira bestial e semiincosciente. Ademais, segundo din, só durante o día, grazas á influenza dunha folla máxica que lle poñían entre os dentes e que atraía as libres forzas siderais do universo. 

Cando unha noite, antes da oración, o rabino esqueceu sacarlle a folla da boca, din que caeu nun estado de delirio tal que, correndo na escuridade das rúas, destruíu todo o que atopaba no seu camiño. 

O núcleo da lenda consérvase ben. O rabino Judah Loew ben Bezalel, veciño do barrio xudeu de Praga, estudaba a Cábala co afán de chegar a descubrir esa palabra de vida que Yahveh pronunciou cando creou a Adán. Traballou arreo tentando descifrar o misterio das letras e dos números e chegou un intre no que pensou conseguido o obxectivo. Elaborou a figura dun home coa arxila do Moldava e pronunciou a palabra. Pero a palabra pronunciada non era a primixenia, aínda que si era palabra creadora. O resultado foi que deu vida a un ser deforme, agresivo, asasino, que dende entón aparece e desaparece cada 33 anos.

Interior da sinagoga española. Imaxe de Maribel Longueria

Pouco queda en Praga do primitivo barrio de Josefov. As vellas casas acuguladas, construídas unhas sobre outras, formando patios, faiados e esquinas imposibles, foi derrubado e reconstruído, manténdose, unicamente, o vello cemiterio e as seis sinagogas, entre a que destaca a denominada Española, por ser construída por xudeus sefardís, expulsado de España polo Reis Católicos. Aínda así, a configuración do barrio, o tenue alumeado nocturno, o chan de lastros, a humidade e o silencio, dánlle un ser particular a esta parte da cidade. Algo misterioso alenta aínda alí.

No vello cemiterio está enterrado o rabino Judah Loew e hai quen deixa pedras no chan, diante da lousa. Unha das que aparecen na imaxe é a que lle corresponde, aínda que eu, que non sei descifrar a escritura xudía, non fun quen de identificala, pero si sei que está entre ese conxunto que aparece en primeiro plano da imaxe de Maribel. A lenda deu lugar a media ducia de películas e pódese intuír a súa influenza en moita literatura do século XIX e tamén do XX.

Vello cemiterio xudeu de Praga

Borges, de tanta actualidade hoxe, día no que se presentou en Madrid esa gravación na que canta un tango, escribiu en 1958 o poema El Golem, publicado no libro El otro, el mismo, poema no que non falta a ironía e o sentido do humor, que aquí deixo para que gocedes del, en particular deses terceiro e cuarto verso, para min, insuperables, pero non os únicos:

Si (como el griego afirma en el Cratilo)

el nombre es arquetipo de la cosa

en las letras de rosa está la rosa

y todo el Nilo en la palabra Nilo.

Y, hecho de consonantes y vocales,

habrá un terrible Nombre, que la esencia

cifre de Dios y que la Omnipotencia

guarde en letras y sílabas cabales.

Adán y las estrellas lo supieron

en el Jardín. La herrumbre del pecado

(dicen los cabalistas) lo borraron

y las generaciones lo perdieron.

Los artificios y el candor del hombre

no tienen fin. Sabemos que hubo un día

en que el pueblo de Dios buscaba el Nombre

en las vigilias de la judería.

No a la manera de otras que una vaga

sombra insinúan en la vaga historia,

aún está verde y viva la memoria

de Judá León, que era rabino en Praga.

Sediento de saber lo que Dios sabe,

Judá León se dio a permutaciones

de letras y a complejas variaciones

y al fin pronunció el Nombre que es la Clave,

la Puerta, el Eco, el Huésped y el Palacio,

sobre un muñeco que con torpes manos

labró, para enseñarle los arcanos

de las Letras, del Tiempo y del Espacio.

El simulacro alzó los soñolientos

párpados y vio formas y colores

que non entendió, perdidos en rumores

y ensayó temerosos movimientos.

Gradualmente se vio (como nosotros)

aprisionado en esta red sonora

de Antes, de Después, Ayer, Mientras, Ahora,

Derecha, Izquierda, Yo, Tú, Aquellos, Otros.

 

(El cabalista que ofició de numen

a la vasta criatura apodó Gólem;

estas verdades las refiere Scholem,

en un docto lugar de su volumen.)

El rabí le explicaba el universo

Esto es mi pie; esto el tuyo; esto la soga

y logró, al cabo de años, que el perverso

barriera bien o mal la sinagoga.

Tal vez hubo un error en la grafía

o en la articulación del Sacro Nombre;

a pesar de tanta alta hechicería

no aprendió a hablar el aprendiz de hombre.

Sus ojos, menos de hombre que de perro

y harto menos de perro que de cosa,

seguían al rabí por la dudosa

penumbra de las piezas del encierro.

Algo anormal y tosco hubo en el Golem,

ya que a su paso el gato del rabino

se escondía. (Ese gato no está en Scholem

pero, a través del tiempo, lo adivino.)

Elevando a su Dios manos filiales,

las devociones de su Dios copiaba

o, estúpido y sonriente, se ahuecaba

en cóncavas zalemas orientales.

El rabí miraba con ternura

y con algun horror. ¿Cómo (se dijo)

pude engendrar este penos hijo

y la inacción dejé, que es la cordura?

¿Por qué di en agregar a la infinita

serie un símbolo más? ¿Por qué a la vana

madeja que en lo eterno se devana,

di otra causa, otro efecto y otra cuita?

En la hora de angustia y de luz vaga,

en su Golem los ojos detenía.

¿Quién nos dirá las cosas que sentía

Dios, al mirar a su rabino en Praga?