Por se alguén non o viu na hora de emisión, deixo aquí o enlace a este documental, colaboración entre a TVG e a Casa Museo Manuel María.
A voz de Saleta Goy lembrando a vida, as fotografías, as películas e vídeos, os versos na súa voz, a fermosas imaxes das súas paisaxes amadas, conforman un magnífico documento que nos aproxima á vida e obra de Manuel.
http://www.crtvg.es/tvg/a-carta/manuel-maria-paixon-de-palabra-e-terra
No ano 1950, a colección Benito Soto publicaba o primeiro libro de Manuel María, Muiñeiro de brétemas. No proxecto Benito Soto participaba un poeta tan esquecido como bo, Manuel Cuña Novás. Sempre amei ese libro, dende que empecei a ler poesía galega. Sei que nun momento influíu moito en min, en nós, os mozos que aprendiamos a escribir nos primeiros anos setenta.
Tentabamos collerlle o ritmo aos seus poemas, xogabamos con el a facer endecasílabos, que moi ben nos ían para os poemas militantes que escribiamos. Nel tamén aprendiamos a escribir versos comprometidos, aínda que aquel primeiro libro seu estaba lonxe da poesía de loita e só mantiña compromiso co ser do poeta. Lembro por exemplo o principio de Horizontes:
Si, procurabamos o ritmo, o xeito de adxectivar, a relación coa natureza, aprendiamos o léxico. Viñeron logo outros libros, outros autores, pero eu sempre gardarei lembranza desa obra, como a gardo da Esmorga, de Blanco Amor, o libro que me levou a escribir en galego, ou Arredor de si, de Otero Pedrayo, que me fixo tomar consciencia de Galicia.
Este 17 de maio é o seu día. Manuel María sempre foi poeta da xente, e é moita a xente que lle quere. Eu deixo aquí esta lembranza e cariño para con el, e comparto este poema Alborada, daquel primeiro libro seu:
Hai meses escribín para un proxecto colectivo un poema que xogaba con versos seus. Escollín eu o poema Sei dun país, vai como complemento ou coda.
Dentro de poucos días estará de aniversario a Asociación Monte Pindo Parque Natural, creada no ano 2010 coa ilusión e co ánimo de conseguir para o macizo de pedra o recoñecemento legal capaz de garantir o seu coidado e de transformalo nun elemento dinamizador da zona. Durante ese tempo vivimos moita discusión e debate, incluso parlamentario, e situacións dramáticas, como o incendio de setembro de 2013. Pero sobre todo asistimos ao abandono. Os valores do monte e a súa contorna están ameazados. Semella que se quere reducir este patrimonio por asedio: minicentrais no Xallas, novos parques eólicos previstos na serra da Ruña, proliferación de pistas. A mellor nova deste tempo foi o peche da canteira de Caldebarcos. Hoxe, logo do lume, os eucaliptos colonizan todo. Eles serán a especie dominante nese territorio fantástico de pedra, de valgadas, de lendas e de historia que Galicia aínda non aprendeu a poñer en valor.
Eu non teño moita confianza en que os esforzos da Asociación callen e consigan o obxectivo. Está por unha banda a falta de interese da administración autonómica, pero tamén, o desacordo veciñal, que lastra a iniciativa, e tamén a falta de diálogo entre os concellos que o comparten. Moito teño falado cos membros de Monte Pindo Parque Natural sobre isto. De pouco vale que centos de entidades de fóra do concello reclamen o recoñecemento e a denominación legal, se dentro o que impera é a oposición e a indiferenza. O reto non está en convencer á administración autonómica de que cambie de posición, senón de modificar a postura dos veciños, facéndolles perder o medo que teñen a que a protección do Monte afecte os seus intereses. Estou convencido de que, conseguido ese obxectivo, á Xunta non lle quedará outra que asumir o reto. Porén, non é este o único lugar en Galicia no que se vive un problema semellante.
Tamén este mes vivimos o 11 cabodano do pasamento de Manuel María, coa ilusión de saber que o ano que vén celebraremos a súa memoria e a súa obra, por estarlle dedicado o día das letras galegas. Hai día vivimos a homenaxe anual, nun acto organizado pola Fundación e celebrado no Teatro Rosalía de Castro da Coruña. Baixo o título Lúas de outono, sobre o escenario do teatro conviviron a música de Suso Vaamonde Grupo, que tivo ocasión de presentar o seu último traballo As pedras do lar, coas voces de Marta Dacosta, Miguel Anxo Fernán Vello e Xulio López Varcálcel, que puxeron voz a poemas de Manuel, ao tempo que, en homenaxe, recitaban un poema propio. De Manuel é este artigo que foi publicado no semanario A Nosa Terra o día das letras de 1984. Nel fala das máis emblemáticas paisaxes de pedra do noso país, entre eles, claro, O Pindo, aínda que ao final da segunda columna, unha gralla de imprenta transforma o nome en Pendo. A min gustaríame saber cales son esas pinturas rupestres das que fala.
Queda aquí como un elemento máis da riqueza que atesoura o Pedregal, tentando crear irmandande entre o Monte e a lembranza do escritor de Outeiro de Rei.
A paisaxe das pedras
A poesía infantil prodúceme fascinación e admiro profundamente a quen a escribe. Meréceme moito respecto e paréceme que, na súa aparente sinxeleza, debe conxugar elementos que non é doado harmonizar.
Ao meu xuízo, quen a escriba, debe facer unha proposta inocente, pero sen renunciar á fondura. Os versos poderán rimar ou non, pero non se prescindirá do ritmo e da música, sendo a rima, de habela, perfecta, e o poema no seu conxunto sonoro e cadencioso. A actitude da ou do poeta será de complicidade, con disposición e ánimo de xogar, tendo en conta a idade e a complexidade da linguaxe dos destinatarios, elaborando metáforas suxestivas e ocorrentes. Brillante e luminoso, imaxinativo, divertido e máxico, expresivo e dinámico, doado de memorizar, así ten que resultar o poema ao meu xuízo, procurando a simetría e a precisión na estrofa. Doado? Para min é o exercicio literario máis difícil que coñezo.
En Galicia temos tradición en poesía infantil, con nomes importantes, uns dedicados en exclusividade á literatura infantil e xuvenil e outros que, de cando en vez, ollan para ese universo marabilloso no que se inician e se forman os lectores: Anisia Miranda, Manuel María, Helena Villar, Xesús Rábade Paredes, Rosalía Morlán, Marica Campo, Fran Alonso, Ana María Fernández, Xoán Babarro, Concha Blanco, María Canosa, Gloria Sánchez, Xoán Neira ou Antón Cortizas… as nóminas sempre son inxustas, xa que sempre falta alguén. Están, tamén, as incursións de Pepe Álvarez Cáccamo, Rafa Villar, Marilar Aleixandre ou Yolanda Castaño, poño por caso, pero nesta relación falta un nome, para min principal, Antonio García Teijeiro.
Lin estes días o libro de Antonio Un rato díxolle á lúa (Edicións Xerais), antoloxía elaborada por Fran Alonso, autor dun fermoso limiar, e ilustrada por Xosé Cobas, quen a través das súas imaxes propón un paseo polo sutil mundo dos soños.
Un rato díxolle á lúa toma o título dun poema do libro A sombra do lueiro de papel. Máis de 100 son os poemas recollidos por Fran Alonso, entre 22 libros de Antonio.
O libro acompáñase dun CD coas cancións que Paco Ibáñez compuxo a partir dos seus versos: O vento dorme, Que ocorre na terra? e Pomba e que Antonio tamén recita.
Noutra entrada anterior desta bitácora podedes escoitar a canción Que ocorre na terra?, un dos clásicos de Paco Ibáñez, que inclúe no repertorio de todos os seus concertos:
http://fernandeznaval.blogaliza.org/2014/04/09/paco-ibanez-canta-en-galego/
Agora deixo aquí as outras dúas nas que canta en galego, a partir dos versos de Antonio, Pomba, primeiro, con el de axudante:
e O vento dorme, e sempre Antonio facendo de atril:
Foi esta unha fin de semana luminosa; ventosa, si, pero chea de brillos e de luces na que o sol, malia as poucas horas de que dispón, secou o aire e os corpos. Camiñando o sábado polas praias de A Gavota, Porto de Barca e Anguieiro, en Lira, vendo os corvos mariños repousar secando as ás nos petóns, atopamos a Miguel de Lira, acompañado do seu amigo Paco Bixou e varios cans. Miguel presentounos a Paco como o catalizador ou reactor que no seu día fixo posible o nacemento de Chévere. Ían moi contentos os dous, a semana merecíao, estrea da Esmorga cun éxito de público pouco usual no cine galego e Premio Nacional de Teatro para o grupo Chévere.
Sobre as penedas que separan Porto Ancho da praia da Gavota, falamos dos inicios da vocación, contoume como descubriu que lle gustaba o teatro, de como naceu a compañía, do que significa o premio e como o sentiron a reacción do público, xa na primeira función despois de se anunciar a decisión do xurado. Segundo el, un premio como este cambia a percepción psicolóxica do público e ten un efecto chamada. Tamén eu lle contei da miña experiencia teatral, sobre todo en Histrión 70 e de como decidín que non me dedicaría ao teatro. Falamos logo das versións da Esmorga, en particular da de Sarabela Teatro.
Coa buguina que atopou na praia de Anguieiro, Miguel estableceu conexión sen fíos sobre as ondas para recibir a felicitación da dirección dalgunha institución cultural do país, moi significativa dende o punto de vista teatral, que decidiu gardar silencio diante do premio e non os felicitou.
O último espectáculo de Chévere que vin foi Eurozone, pero lembro con cariño a primeira vez que levamos a Daniel ao teatro, a ver Río Bravo 02, e emocionoume ver como escachaba co riso. En Lira temos unha particular relación coa xente Chévere, xa que son habituais colaboradores dos Canle Nius, dos de agora e dos de antes, que ese clásico teatral que só se representa unha vez e que chega cada mes de xuño, naceu cando a asociación cultural Canle organizaba as Xornadas Internacionais de Cultura Tradicional, coñecidas e lembradas na contorna como As Xornadas. O vínculo vén por Miguel, claro, que si ten efecto chamada sobre os compañeiros de profesión.
O día que souben do premio, lembrei a Roberto Vidal Bolaño, a Francisco Taxes, a Manuel María, que xa non están, pero tamén a todos os que ao longo dos últimos cincuenta anos, achegaron algo á construción do teatro galego como profesión, experiencia ilusionante, pero tamén difícil e heroica, con algo de épico e moito de resistencia.
Non sei se falta alguén, pero dende aquí vai esta aperta para e pola xente que compón Chévere: Patricia de Lorenzo, Miguel de Lira, Manolo Cortés, Mónica García, Arantza Villar, Iván Marcos, Pepe Penabade e Borja Fernández.
O solpor foi tan espectacular como intensa e emotiva fora a semana para Miguel.
(Todas as fotos, agás esta última, son de Maribel Longueira)
O pasado día 8 conmemorouse o décimo cabodano do pasamento de Manuel María, Manuel, para os amigos. Non esquecín a data, pero non escribín no día, malia ter intención. O certo é que agora levaba días con certa ansiedade por non lembrarme del neste recuncho de afectos, soños e esperanzas. Non o fixen porque non atopaba esta foto que acompaña o artigo. Quería que fose esta imaxe, e non outra, a que ilustrase esta pequena homenaxe a Manuel. Non a atopaba e, ademais, como sucede tantas veces, sufrín traizón por parte da memoria, xa que eu pensaba que o que tiña era fotografía de calidade e en papel, e non este recorte de xornal, pero aínda sendo cuestionable a calidade, a foto paréceme fermosa, os cinco camiñando, os catro arredor del, nun espazo tan singular para el como os Xardíns de Méndez Núñez, alí onde está a escultura de Asorey que lembra a Curros. Esa tarde tocaba recitar xuntos nunha carpa instalada nos Xardíns.
Eramos veciños, dende que Manuel e Saleta viñeron vivir á Coruña. Atopabámonos ás veces nunha esquina do Campo da Leña, diante do bar Porta do Sol. Alí prendiamos na conversa que sempre duraba de máis. Eu, por estar a cuberto e falar máis devagar, dicíalle sinalando o bar: Manuel tomamos algo?, e el sempre me respondía que o agardaba Saleta para cear. Ao final despedíame con aquel saúdo tan seu: Pórtate mal e pásao ben!.
Tiven a ocasión de entrevistalo para a revista Tempos, na súa casa, acompañando a conversa cunha tisana de boldo, que Saleta sempre preparaba a media tarde. A miña relación con el, con eles, medrou nese tempo no que coincidimos na Coruña. De antes lembro as súas intervencións nas noites de Ribadavia, cando inventabamos o que logo sería o teatro galego actual, nos días de Histrión 70, nos que eu enredaba entre as bambolinas. Lembro, tamén os debates públicos que mantivo durante o I Congreso de Escritores en Lingua Galega, celebrado en Poio, se non lembro mal no ano 1981. E claro, a lectura dos seus versos.
A Fundación que leva o seu nome, como cada ano, lembrouno cunha representación no teatro Colón -outros é no Rosalía-, a cargo da compañía Nova Galega de Danza, co espectáculo Manuel María: Lúas de outono 2014.
Manuel recomendaba sempre “vivir, sempre vivir, agora denantes, despois“. O primeiro libro de Manuel María que eu merquei foi A corazón aberto, na edición da colección Salnés, de Galaxia, con limiar de Ramón Otero Pedrayo. A el pertence este poema que fala de paxaros e que aquí comparto, porque é vida e nel está a súa voz:
Dende que soubemos da decisión da Academia, de dedicar as letras galegas do ano que vén a Xosé Filgueira Valverde, son varios os correos electrónicos que recibín, con esta mensaxe:
Non sei se o PP ten algo que ver con esta decisión. Coido que non. É certo que o nome de Filgueira xa entrara outras veces no debate, sen acadar consenso. Ata onde eu sei, a Academia decide en tres votacións, a primeira pretende seleccionar tres candidatos entre os propostos de cada ano, a segunda descarta o menos votado entre eses tres, e a terceira proclama o máis votado dos dous que restan. Este ano, os candidatos proclamados eran: Manuel María, Ricardo Carvalho Calero, Xela Arias, Filgueira Valverde e Celestino Fernández de la Vega.
Dous son, ao meu xuízo, os elementos esenciais que debe reunir un candidato: ter obra escrita en galego e ser referencia polo seu compromiso e posicionamento ético. Filgueira cumpría o primeiro sobradamente, non teño demasiado criterio para axuizar o segundo. O que si penso é que a lingua pertence a unha comunidade e esta está formada por xente de pensamento distinto, polo tanto, todos os sectores da sociedade, deberían sentirse representados na festa da lingua e da literatura. Nese sentido, para min, calquera dos candidatos deste ano sería digno merecedor do premio, como o son, tamén, sen estaren nomeados, pero cumprindo o requisito dos dez anos transcorridos dende a morte, Luisa Villalta, Fiz Vergara Vilariño ou Carlos Casares.
Máis pertinente sería, para min, o debate sobre se é necesario porlle nome cada ano á celebración da lingua e das letras. Non vincular esa festa a ninguén daríalle o pulo da vida, a levidade primaveral do aire, e non o estigma e o peso da morte, que hoxe alentan por tras dela como expresión dun inconsciente no que non queremos reparar. Tamén poderiamos discutir sobre se o día da festa debe ser feirado ou non. E aínda hai outro debate, de máis calado, que ninguén quere enfrontar, pero que sería imprescindible: representa hoxe a Academia, coa súa estrutura vella de loxa secreta, co seu xeito de funcionar e de nomear académicos tan pouco transparente e tan sometido a grupos de poder, ao conxunto da sociedade que vive a lingua e na lingua?
Non é a designación de Filgueira Valverde o que a min me afecta. Respéctoa. Estou en débeda con el por moitas cousas e no meu último libro As crebas, outro xeito de andar ao mar, cito e recollo un traballo seu de investigación. O que me proe é ver que na meirande parte das institucións culturais do país figuran os mesmos nomes que representan os mesmos grupos de influencia, no que non podemos deixar de considerar afán de control e limitación da expresión de liberdade e de alegría da nosa cultura que, case sempre, camiña afastada desas institucións que deberían convocar e aglutinar e que, normalmente e agás actuacións concretas, só producen indiferenza.
Na anterior entrada lamentaba non ter a imaxe do bar flotante no medio do río, aquela que hai tempo, me enviara Marcos Valcárcel. A cousa axiña quedou resolta, xa que Rafa Salgado, o responsable do blog “Ourense no tempo”, que xa me facilitara a foto que figuraba nese artigo sobre o san Amaro, e os amigos Eustaquio e Jorge achegaron novo material, e entre as imaxes enviadas, había varias do bar flotante, lugar que tivo o seu glamour, xa que a el, nos mediodías de xullo e agosto, levaban as actrices que chegaban a Ourense polo verán, para representar as obras de teatro ou os musicais no teatro Losada.
Sen moita gana de me poñer nostálxico, debo dicir que o bar flotante forma parte entrañable da miña infancia. Lembro un día no que fomos ata el en barca. Remaba meu pai e ía connosco, que eu lembre, a tía Lela. Esa lembranza, ese instante, foi o que quixen recoller no poema que incluín no libro Miño:
Ao bar ïamos nas barcas que Carlos Arias, no seu comentario, identifica como “batuxos”, que debe ser nome da zona de Lugo, tanto da cidade como da Terra Chá e máis abaixo, cara Portomarín, que eu nunca así lles escoitei chamar ás nosas barcas. Cando elaborei a colección de poemas galegos dedicados á carpintería de ribeira e ás embarcacións tradicionais, publicada pola editorial Toxosoutos co título Tamén navegar, en homenaxe a Xohana Torres, como o libro era froito dunha colaboración coa Federación galega pola cultura marítima e fluvial, procurei introducir tamén textos que invocasen as embarcacións de río. Un delas é un poema de Manuel María no que aparece o batuxo troiteiro:
Grazas pola colaboración e por estar aí. Apertas. Chisco
Por vocación e paixón María Inés Cuadrado é, fundamentalmente, actriz. Foi ela quen escolleu un texto meu Non se che faga tarde, para levar a escena. Ese monólogo, que ten por protagonista a Olga, unha muller que é quen de inventar o amor, dirixido por Manane Rodríguez, foi representado moitas veces, aquí e no outro lado do Atlántico, tanto en Bos Aries coma en Montevideo. A compañía de María Inés tiña e ten un nome ben significativo: A xente das palabras.
A posta en escena máis recente foi esa colección de voces e rexistros cos que interpretaba a Opereta para voz narrada e cuarteto de clarinetes A Berenguela, seguindo o texto de Manuel Maria, con música de Nani Garcia, ao que pertence este vídeo.
Agora que as cousas se poñen difíciles, que a profesión teatral e a cultura en xeral atravesan unha situación precaria á que nunca pensamos regresar, María Inés, como boa porteña, é quen de se reinventar, de lle plantar cara á situación, de manter o vínculo co que sempre foi seu oficio: a interpretación e a palabra. Non é doado montar un espectáculo e atopar escenarios, pero si é posible transmitir os coñecementos que un atesoura, transmitir o esencial do dominio e uso do corpo e da voz, coñecemento dun mesmo por medio de técnicas interpretativas que poder ser útiles a calquera, falemos de executivos que debe falar en público, de profesorado, de guías de turismo, oficiantes relixiosos, líderes políticos…
Pero ademais, ela descubriu no seu propio corpo o valor terapéutico e curador da palabra e da música. Música e poesía, fornecemento do noso interior para mellor enfrontar as situacións difíciles que nos presenta a vida.
Eses son os eixos da súa nova e última iniciativa: Artes escénicas para o desenvolvemento persoal. Dende aquí, eu ofrézome como colaborador e aprendiz nese proxecto ao que de corazón desexo sorte.
Como a imaxe vai cativa, engado a información por se alguén está interesado: http://www.micuadrado.com
Contactos en: 699288861 ou micuadrado@yahoo.es
Enredei estes días co libro Cines de Galicia, de José Luis Cabo Villaverde e Jesús Ángel Sánchez García, publicado pola Fundación Barrié o ano pasado. Moi ben editado, como todos os da Fundación, o libro ofrece unha boa aproximación ao que foi a arquitectura dos soños (metáfora dos propios autores), dende aquela que acolleu as primeiras sombras chinesas ata as modernas e despersonalizadas salas dos centros comerciais, con especial referencia aos tempos nos que os locais de exhibición foron eixo da vida social, nese período máxico do cine comprendido entre as décadas 30-60 do século pasado, cando o cine era referencia principal da xente, un tempo no que a escuridade da sala permitía, seguindo o camiño da luz, fuxir en liberdade da grisalla proposta vital e represiva do franquismo.
Remata o libro cun inventario de todas as salas que foron e das que aínda son. Nel atopo as fichas dos cines da miña vida, aqueles nos que traballou meu pai e nos que medrei, os que recollo na novela A noite branca: Xesteira en Ourense e Yago, no barrio da Ponte. Quizais, en xustiza, debería incluir o tamén ourensán Teatro Losada.
O Xesteira e o Yago non ocupan moito máis espazo que a ficha do inventario e dáme mágoa, sobre todo polo Xesteira, que no seu momento foi un acontecemento pola súa capacidade e polas características técnicas da sala, así como polo vestíbulo, cun aforo de pé semellante ao que tiña o cine en número de butacas. Pero é que a información ofrecida no libro tampouco non é exacta, sobre todo no que se refire á apertura do local.
Coincidiu esta lectura coa achega dun amigo, que me enviou un recorte de prensa de “La Hoja del lunes” de Ourense, do 31 de marzo de 1952, no que un fragmento dunha entrevista co escritor Manuel María, aparece enmarcado pola programación das salas que había naquel tempo na cidade. A entrevista a Manuel, feita por Costa Clavell, tamén merece lectura.
Como depositario da información que recolle a historia do Xesteira, e ao fío destas casualidades, anímome a ofrecer, nunha próxima entrega, a información que eu teño sobre el.
A noite branca 