SERRAT E O RÍO AMIGO

Non sei se sería porque hai días lin que, logo de tantos anos, Joan Manuel Serrat suspendeu a semana pasada dous concertos por primeira vez, ou porque a todos nos vai chegando unha idade na que as saudades agroman e xeran as súas propias dinámicas, que hai dous días espertei pola mañá cunha canción na cabeza, que non me deixou dende entón. Trátase de Amigo mío, e sorprendeume que, pasado o tempo e logo de anos sen me lembrar dela, non lle esquecín nin un só verso.

Ese Amigo mío da saudade nocturna formaba parte do disco Mi niñez, coñecido como disco branco, con canción do mesmo título que tamén sempre me gustou. Dese disco era Fiesta, canción moi censurada e que moito cantei.

Confeso que durante a adolescencia e a primeira xuventude, Serrat foi alguén principal para min. Por el coñecín a León Felipe (Vencidos); afondei en Antonio Machado de quen merquei a poesía completa en Austral, cando saíu o disco dedicado ao autor de Cantares, ou amei fondamente a Miguel Hernández. Daquela, sentía eu querenza polos cantautores que poñían música aos poetas. Con el aprendín a amar a liberdade e tamén recoñezo unha débeda con el, na miña educación sentimental.

Tería eu 16 anos cando Serrat veu a Ourense, polas festas, a cantar no Pavillón de Deportes. A velo fun, unha noite de verán, coa miña nai e miña irmá. Cheguei a saberlle 52 cancións de memoria. Discos completos, unha tras outra. Con elas celebrei moitas festas e, elas me axudaron a conquistar algún corazón. En Serrat aprendín, tamén, a construír versos. Daquela escoitaba outras músicas, claro, pero a el sempre lle tiven un cariño especial, ata que xa, nos anos 80 funme distanciando. Como dicía Cortázar: foime quedando ás beiras.

Atoparme de novo con Amigo mío, espertou en min recendos de inocencia. Cantei moitas veces a canción á beira do Miño, indo a Oira xunto da miña avoa, porque tamén o río era meu amigo, se cadra, por iso escribín logo un libro que leva seu nome. Canteina moitas veces só, porque, daquela, estaba eu namorado dunha moza imposible, e dela falaba, precisamente, co río, como fai Serrat na canción, na que aprendín, entre outras cousas, palabras como: abrojo, grama, barbecho…

Advertisement

O RATO E A LÚA

A poesía infantil prodúceme fascinación e admiro profundamente a quen a escribe. Meréceme moito respecto e paréceme que, na súa aparente sinxeleza, debe conxugar elementos que non é doado harmonizar.

Ao meu xuízo, quen a escriba, debe facer unha proposta inocente, pero sen renunciar á fondura. Os versos poderán rimar ou non, pero non se prescindirá do ritmo e da música, sendo a rima, de habela, perfecta, e o poema no seu conxunto sonoro e cadencioso. A actitude da ou do poeta será de complicidade, con disposición e ánimo de xogar, tendo en conta a idade e a complexidade da linguaxe dos destinatarios, elaborando metáforas suxestivas e ocorrentes. Brillante e luminoso, imaxinativo, divertido e máxico, expresivo e dinámico, doado de memorizar, así ten que resultar o poema ao meu xuízo, procurando a simetría e a precisión na estrofa. Doado? Para min é o exercicio literario máis difícil que coñezo.

En Galicia temos tradición en poesía infantil, con nomes importantes, uns dedicados en exclusividade á literatura infantil e xuvenil e outros que, de cando en vez, ollan para ese universo marabilloso no que se inician e se forman os lectores: Anisia Miranda, Manuel María, Helena Villar, Xesús Rábade Paredes, Rosalía Morlán, Marica Campo, Fran Alonso, Ana María Fernández, Xoán Babarro, Concha Blanco, María Canosa, Gloria Sánchez, Xoán Neira ou Antón Cortizas… as nóminas sempre son inxustas, xa que sempre falta alguén. Están, tamén, as incursións de Pepe Álvarez Cáccamo, Rafa Villar, Marilar Aleixandre ou Yolanda Castaño, poño por caso, pero nesta relación falta un nome, para min principal, Antonio García Teijeiro.

Lin estes días o libro de Antonio Un rato díxolle á lúa (Edicións Xerais), antoloxía elaborada por Fran Alonso, autor dun fermoso limiar, e ilustrada por Xosé Cobas, quen a través das súas imaxes propón un paseo polo sutil mundo dos soños.

Que veña o vento fungón

que lle quero preguntar

a cor dos ollos das nubes,

a cor dos ollos do mar.

Eu coido que son azuis,

verdes, grises, de cristal.

mais calquera cor que teñan

será sempre a cor da paz.

Antonio reúne todas as características ás que fago referencia, e máis. É el un rimador sutil, viaxante de versos, perito en lúas, que diría Miguel Hernández e en soños, moderno trobador que, durante anos, percorreu a xeografía do seu país, e outras, recitando, cantando e soñando con rapazas e rapaces do mundo. Un paxaro soñador, así é.

E levaba no peteiro,

paxariño soñador,

unhas follas de loureiro

e tres pétalos de flor.

Que belido este paxaro,

paxariño soñador,

que levaba aos seus filliños

aloumiños de calor!

Ai que tenro este paxaro,

paxariño soñador,

tanto ten que sexas corvo,

cotovía ou reiseñor!

Recoñecido fóra de Galicia, o seu libro Na fogueria dos versos, premio Merlín do ano 1996, foi galardoado co Premio Pier Paolo Vergerio en 1998 e nese mesmo ano entrou a formar parte da lista de honra do IBBY.

Un rato díxolle á lúa toma o título dun poema do libro A sombra do lueiro de papel. Máis de 100 son os poemas recollidos por Fran Alonso, entre 22 libros de Antonio.

Un rato díxolle á lúa:

-Nunca reparas en min;

por iso vivo na rúa

metido nun calcetín.

Ela fitouno abraiada.

Déronlle ganas de rir.

Daquela apagou a lámpada

e dispúxose a durmir.

Polo desprezo da lúa,

o ratiño, alporizado,

berroulle con moita forza:

-Xa non estou namorado!

Paz, aloumiños, nenos, cans, gatos, chuvia, mar, pombas, música, sol, lúa, vento, río, todo o que nos rodea é obxecto de poesía para Antonio que, ademais, a través de varios poemas, propón unha fermosa iniciación a Bob Dylan, para el un dos xenios creadores máis importantes dende o seu punto de vista. Este que segue aparece dedicado ao cantante de Minnesota.

O libro acompáñase dun CD coas cancións que Paco Ibáñez compuxo a partir dos seus versos: O vento dorme, Que ocorre na terra? e Pomba e que Antonio tamén recita.

Cunha guitarra na man

cantou o cambio dos tempos.

Buscou respostas na rúa.

Viunas soprando no vento.

Noutra entrada anterior desta bitácora podedes escoitar a canción Que ocorre na terra?, un dos clásicos de Paco Ibáñez, que inclúe no repertorio de todos os seus concertos:

http://fernandeznaval.blogaliza.org/2014/04/09/paco-ibanez-canta-en-galego/

Agora deixo aquí as outras dúas nas que canta en galego, a partir dos versos de Antonio, Pomba, primeiro, con el de axudante:

e O vento dorme, e sempre Antonio facendo de atril:

FRANCISCO LUIS BERNÁRDEZ

Ramón, da revista dixital “Letra en obras”, pedíume unha colaboración literaria. Decidín escribir sobre Paco Luís Bernárdez, o medio irmán de Aurora Bernárdez e cuñado de Julio Cortázar. Non é unha figura moi coñecida aquí e eu creo que debería sernos máis familiar, sobre todo porque foi un grande escritor, entre dúas linguas, unha delas a nosa. Este retrato fíxollo o pintor ourensán Cándido Fernández Mazas. Velaí vai o artigo, aínda que é necesario engadir que o libro de Linteo xa está na rúa:

O pasado mes de agosto cumpríanse os cen anos do nacemento de Julio Cortázar. Tempo de celebración. Nós, dende aquí, podemos tirar de moitos fíos para nos achegar á figura de Cortázar, tamén á súa obra, xa que a súa relación con Galicia e cos galegos da emigración e do exilio foi intensa e constante. Unha das relacións máis singulares foi a que mantivo co seu cuñado, Francisco Luis Bernárdez, escritor galego-arxentino a quen se refire o seguinte texto, resumo do que figura no libro O soño galego de Julio Cortázar que proximamente publicará a editorial Lintelo.  

Segundo propia confesión, Francisco Luis Bernárdez naceu no século XIX, porque chegou ao mundo uns días antes de rematar o ano mil novecentos. Foi en Bos Aires; o ambiente, unha familia de emigrantes procedentes do concello de Maside, na provincia de Ourense.

Na súa mocidade Paco pasou varios anos en Galicia e Portugal. En Galicia fíxose amigo dos escritores galegos da época e aproveitou para iniciar relación con parte da intelectualidade española. Daquela, exerceu o xornalismo nas páxinas de El Pueblo Gallego e Faro de Vigo, e escribiu en galego, circunstancia compartida co seu amigo Amado Villar Novaiz, poeta arxentino nacido en Galicia, coñecido como O Meleiro. Rafael Dieste lembrarase del ao comentar como era a vida dos escritores e xornalistas na cidade de Vigo en 1925:

(…) Traballei primeiro no periódico Galicia, con Roberto Blanco Torres, Valentín Paz Andrade Signo… Despois en El Pueblo Gallego, dirixido entón por Fernández Mato. Lembro como cousa máxica a convivencia e os coloquios sen fin, sobre todo o humano e o divino, cos xa mencionados e con Eugenio Montes, Amado Carballo, Francisco Luis Bernárdez, Manuel Lastre Rivas, Johán Carballeira, Fernández Armesto…

Na revista Nós daqueles días pódense ler dous traballos de Francisco Luis en galego, «A estrela y–o aturuxo» e «Apoloxética do cadaleito».En Galicia escribe Alcándara, editado por Proa no regreso a Bos Aires. Roberto Blanco Torres, publica na revista Nós unha recensión deste libro, na que di: «Alcándara foi inzada en Galicia, aireouse no mar e froiteceu na outra Terra do poeta, terra de sementes, sempre encinta».

Jorge A. Mazzinghi falando de Paco Luis, afirma que: En Galicia vivió, adolescente, y creo que allí se concertaron sus bodas con la poesía —que comenzó abordando en la lengua ancestral— porque le fue revelada por autores portugueses y gallegos, que lo pusieron en contacto con el encantamiento que las palabras pueden lograr. Engade logo que foi Rosalía de Castro quen deixou a pegada máis fonda no seu espírito. Luís Seoane tamén escribiu sobre el:

Francisco Luis Bernárdez foi sempre un galego polos seus sentimentos, polo seu pensamento e por ter adicado gran parte da súa obra a Galicia. É un gran poeta arxentino que en ningún intre deixou de colaborar, cando se lle solicitou, cos galegos emigrados, soñando como éstes sempre en Galicia.

Paco Luis será o encargado de dar a coñecer en Bos Aires a Castelao; primeiro, a través dun artigo que publica en Martín Fierro e, logo, actuando como presentador do libro Cousas na cervexería Royal Keller, na rúa Corrientes, onde se reunía o mundo cultural máis moderno da cidade.

Sorprende a súa firmeza afectiva, salvando relacións con persoas que mantiñan criterios e opinións políticas e relixiosas opostas ás súas, xa que Bernárdez decantarase a favor do bando insurrecto durante os primeiros días da Guerra Civil española. Aurora Bernárdez, media irmá e primeira esposa de Cortázar, afirma que: «Paco foi franquista, pero non era sectario». Quizais foi iso o que lle permitiu ser crítico co réxime que perseguía e executaba aos amigos e o que o impulsou a continuar espallando a obra e a vida de escritores como Castelao, Luís Pimentel, Miguel Hernández ou Antonio Machado; a participar no que se deu en chamar a batalla de Montevideo, denunciando por escrito a persecución do galego por parte de Franco e o seu réxime ditatorial, ou a seguir sendo amigo de republicanos como Eduardo Blanco Amor.

En 1970, Edicións Nós de Buenos Aires publica Escolanía de merlos de Faustino Rey Romero, con limiar en galego de Francisco Luis Bernárdez. Neste texto que reflicte a saudade do tempo e dos amigos que quedaron atrás, Paco lembra os días da República e proclama, outra volta, a súa condición de galego:

Pode que algún deles —refírese aos merlos de Faustino—combine segredamente ises ritmos cos primeiros compases do Hino de Riego, notas que no devandito Dacón ouvía eu cantar ao merlo dun barbeiro republicán. Como queira que sexa, veleiquí un poeta universalmente (catolicamente) galego, e uns paxaros que fican incorporados aos que non esquenceréi.

Amigo de Borges dende a mocidade, este dedicoulle varios poemas. Nun deles, «Epílogo», escrito logo da súa morte, Borges, logo de expresar a súa dor, de afirmar que tamén el morreu co amigo, e de repasar a xuventude compartida, remata con esta invocación:

                 Francisco Luis, del estudioso libro,

                 ojalá compartieras esta vana

                 tarde conmigo, inexplicablemente,

                 y me ayudaras a limar los versos.

Francisco Luis Bernárdez será co tempo o cuñado de Julio Cortázar. En realidade, Julio coñece a Paco antes que a Aurora. Por Julio sabemos que Paco levaba na carteira unha folliña, quizais de prímula, cortada na tumba de Keats en Roma e, recoñecendo a común afección polos sonetos del e do cuñado, chegará a afirmar que os sonetos son unha enfermidade de familia. 

Ata aquí o artigo. Hai un poema de Paco Luís que é moi importante na Arxentina. Apréndeno os nenos na escola e Augusto Monterroso era quen de recitalo de memoria, mentres afirmaba que a poesía de Bernárdez influira en todos os escritores da súa xeneración. É o Soneto unitivo, do libro La ciudad sin Laura:

Tan unidas están nuestras cabezas

y tan atados nuestros corazones,

ya concertadas las inclinaciones

y confundidas las naturalezas,

que nuestros argumentos y razones

y nuestras alegrías y tristezas

están jugando al ajedrez con piezas

iguales en color y proporciones.

En el tablero de la vida vemos

empeñados a dos que conocemos,

a pesar de que no diferenciamos,

en un juego amoroso que sabemos

sin ganador, porque los dos perdemos,

ni perdedor, porque los dos ganamos.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                 

GRUPO POÉTICO RENOVACIÓN

Esta é unha desas historias que poucas veces se contan aínda que, ollando para atrás, un chega a decatarse de que a vida é a que é, en boa medida por aquilo que, no seu momento, por falta de perspectiva, non soubemos apreciar ou valorar. Eu conto isto que segue cando vou aos colexios, pero non é algo que me pregunten nas entrevistas, nin que teña ocasión de expresar con frecuencia, así que aí vai.

Empecei a escribir con 14 ou 15 anos. Conservo nunha axenda aqueles primeiros versos en castelán, cuartetas ben medidas e rimadas en consoante, inspiradas en Rosalía e nos poetas románticos españois, particularmente Bécquer e Espronceda. Eran poemas moi sufridos, de adolescente namorado dun imposible, que escribía sobre a dor do amor non correspondido e sobre a morte.

Con 16 anos produciuse un cambio radical. Non sei moi ben como, a estrutura ríxida crebou, o verso fíxose libre e, sobre todo, o aire da vida varreu as vellas palabras, abrindo e osixenando os contidos. Era o curso de COU, o primeiro ano no que nos mesturabamos mozas e mozos, unha novidade, no meu caso, transcendente para toda a vida. Era o tempo de Machado e de Miguel Hernández. Eu non tocaba a guitarra, aínda que non cantaba mal e, malia xogar de reserva no equipo de baloncesto do colexio, non destacaba moito, pero descubrín, que o verso era elemento que chamaba a atención das novas compañeiras, e decidín dedicarme a el.

Foto Sindo e autorretrato

Preto de min, no fondo da clase, sentaba Sindo -Gumersindo Álvarez Reza-algo maior ca nós. Deixara de estudar un curso por procurar emprego e recuncara ao ano seguinte cos que iamos por detrás. Nós tiñamos 16 anos, el 17, pero xa lera a Freud, sabía de Marx e de Engels, de Hemingway e a poesía surrealista. Fixémonos amigos, deixeille os meus poemas e convenceume de alí había algo que pagaba a pena e que debía seguir. Sempre que teño ocasión lembro ese momento marabilloso da vida, cando pensei que si, que podía escribir, non dedicarme a iso profesionalmente, só escribir, cousa que sucedeu por el, que tamén escribía.

El empregaba un pseudónimo: Güersy Gar. Fixémonos amigos e empezamos a traballar xuntos. Orientou moitas das miñas lecturas e del recibín moitos consellos. Logo marchou estudar a Madrid e eu quedei en Ourense. Dende alá regresaba nas vacacións e traía as novidades: Ezra Pound, Marineti, Attila Jozsef. Mentres, eu descubría a nosa literatura, que compartía con el. Quizais no ano 1974, con fachenda e entusiasmo, fundamos o Grupo Poético Renovación. Daquela liamos a Nicolás Guillén e procurabamos o ritmo, inventabamos palabras sonoras, imaxes musicais e crebabamos todas as estruturas. Gravamos varias cintas con todos os poemas en galego e castelán. Eu son o depositario. Sindo, ademais, pintaba e non o facía nada mal.

Pasou o tempo. Eu publiquei e el non, aínda que nunca deixou de escribir. Os dous vivimos na Coruña e, ás veces, vémonos. Sempre pensei que había en nós unha raia da vida mal trazada, que de non poder saír os dous, el merecía publicar máis ca min. O outro día deume unha alegría. Na Escola de Idiomas, onde estuda francés, pedíronlles escribir un texto. El fixo seis poemas en galego e francés, seis haikus que mereceron felicitación e recoñecemento. Pedinllos e mandoumos. Velaí van.

<<SIX HAIKUS>>

 (pseudonyme: Gaspard Lanuit)

 Les paroles, les larves,

papillons de désirs:

labyrinthes vides.

***

Névrose et verre:

Un flot de mort soudain

ronge les portiques.

***

La douleur, un jeu d’ombres:

tourbillon et insomnie,

calme et lucioles.

***

Une tour sous la pluie

dans la promenade d’émaux.

Murmures des morts.

***

La bruine: la lune

encore pendue au viaduc

cache les empreints.

***

Nos cendres sacrées:

wagons réduits en miettes,

ardoises sur la mer.

<<SEIS HAIKUS>>

(orixinal en galego)

 (Autor: SINDO – Gumersindo Álvarez Reza)

 Verbas ou larvas,

bolboretas de anceios:

Encrucilladas.

***

Neurose e vidro:

o manancial da morte

roe nos pórticos.

***

Xogo de sombras:

remuíños e insomnio,

calma e vagalumes.

***

Torre entre a chuvia:

polo paseo de esmaltes

voces dos mortos.

***

Orballo: a lúa

colgada do viaduto

borra as pegadas.

***

Cinzas sagradas:

vagóns esnaquizados,

lousas no mar.

 

MIGUEL HERNÁNDEZ

Hoxe pola mañá sucedeume unha desas cousas máxicas que pasan ás veces. De camiño ao traballo fun cantando La boca, a versión de Joan Manuel Serrat do poema de Miguel Hernández.

O disco que Serrat lle dedicou ao poeta dos ventos do pobo, foi sempre algo principal para min. Quizais o coñecemento primeiro do poeta, foi polas cancións de Serrat, aínda que axiña tiven ocasión de ler un libro que sempre me fascinou, Dentro de luz, agasallo da que durante seis anos, e dende a adolescencia, foi a compañeira dos días, Carmen, libro editado en 1958 e que ela mercara en Madrid. O libro, que recolle textos dun Miguel con 20 e 21 anos, aínda pastor, empeza con este parágrafo tan fermoso: Estás en el corazón de la luz, el de mi huerto, con la brisa y las venas desveladas, como todo lo de ahora de abril. Como yo.

A Carmen, durante toda a vida, dediqueille moitos versos perdidos en poemas que non fan referencia explícita a ela e tamén incorporei un feixe de lembranzas e de momentos a novela e contos. Pero hai un poema, en Miño, na que ela é o centro:

APRENDER

a C.F.F.

Era auga ancorada,

enmudecida,

pero aprendemos a amar

no seu silencio escuro,

na súa fondura

de abrazo.

Aprendémonos, quero dicir,

naquela sombra.

Volvendo ao principio, hoxe pola mañá ía eu ao traballo cantando a Miguel Hernández a través da música de Serrat e coa xanela do coche aberta. Ao chegar á oficina, na pantalla do ordenador dunha compañeira, puiden ler que como consecuencia dos labores de catalogación dos fondos que son memoria del e que desenvolve a Fundación que leva seu nome e que agora marcha para Jaén, apareceran 300 cartas non coñecidas, escritas por Vicente Aleixandre.

Sempre lle quixen a Miguel Hernández, como sempre quixen a Aleixandre, dous corazóns cálidos, de afecto profundo, de honestidade e de amizade. Hai unha imaxe feliz e emotiva, anterior ao desastre que viría logo, na que Hernández bota por riba de Aleixandre, convalecente e sentado nunha hamaca no xardín da súa casa de Madrid, un saco de laranxas que lle trae da horta de Orihuela. Que lonxe estaban de imaxinar os dous, como axiña se torcerían os días!

Gústame o poema de Hernández (boca poblada de bocas, pájaro lleno de pájaros) e tamén a canción. Esta é unha versión antiga, de 1972, en Perú, os anos do exilio de Serrat, o tempo no que, quizais, nós liamos xuntos ese Dentro de luz, mentres aprendiamos a amar.