OIRA e CUEVILLAS

A petición de Fogueteiro, vai o artigo de Florentino Cuevillas, titulado Oira.

Como California, como el Klondike, Galicia fue un tiempo el país del oro; pero la llamada del preciado metal no atrajo aquí, como a aquellos países, legiones de buscadores venidos de muy lejos, y que llegaban hartos de caminar por inmensas praderas de savia o por terribles desiertos de hielo, con el cuerpo rendido y los ojos brillantes por la fiebre de la codicia. 

O que resta do campo de Oira

O que resta do campo de Oira

No, a nuestra tierra no arribaron estas legiones de hombres encendidos por la sed de la riqueza, y la recogida de nuestro oro, iniciada en épocas imprecisas pero desde luego muy remotas, la hicieron, durante muchos siglos, los indígenas de una manera primitiva, a modo de faena casera, que sólo en algún caso se teñía de color religioso. Y esto era así porque el metal buscado se le apreciaba todavía más como ornato que como dinero.

En los fragmentos de Posidonio se ve a las mujeres de la tribu gallega de los ártabros descender desde sus altas aldeas fortificadas y llegar hasta las orillas de los ríos. Con unos cuantos golpes de azadón sacan del agua arena del lecho, que luego lavan en una especie de cesto de mimbre; y terminada la operación vuelven aquellas mujeres a su casa, con unas cuantas pepitas o unas cuantas escamas amarillas, que van a reunirse con otras obtenidas anteriormente, con la misma naturalidad con que se reúnen los ovillos de lana hilada o las semillas desgranadas. 

En Justino, en cambio, entablamos conocimiento del Monte Sagrado, que se emplaza en los confines de Galicia, y que contiene gran cantidad de oro, pero este oro se halla protegido por un verdadero tabú y sólo es permitido adueñarse de él, como un presente de los dioses, cuando el rayo del cielo lo pone al descubierto.

Ya véis, por lo tanto, como aquí no fue lo mismo que en California o en el Klondike, y cómo no hubo fiebre codiciosa, ni lucha de hombres de presa, proque aquí entonces, no se buscaba el deseado metal para obtener dominio, ni mando, ni fuerza; se le buscaba más que nada porque poseía un agradable color y un luciente brillo, y porque adornaba bellamente y el deseo de obtenerlo era tan poco apremiante, que no era capaz de ocupar el trabajo de los hombres ni de romper las cadenas de una prohibición religiosa. 

Pero abundaba tanto, que nuestro país es el más rico en hallazgos de alhajas prehistóricas de toda Europa, y el tesoro de Caldas, con sus treinta y dos kilos de objetos áureos, es el más considerable de la Península, y nuestros oestrymnios y nuestros celtas fueron evidentemente los hombres mejor enjoyados de todo el mundo.

Después de la conquista, el aspecto, los procedimientos y los propósitos de nuestras explotaciones auríferas variaron en absoluto. Bien es verdad que en las culturas clásicas e metal amarillo fuera ya belleza en manos de Perieles, poder en las de Alejandro, corrupción en las de Yugurta y desgracia en las de Craso, y que ya no era adorno, era dinero para pagar los soldados y sostener la armazón administrativa del Imperio; y por eso, por ser necesario e indispensable, se empleó en las minas gallegas toda la técnica de los expertos y toda la crueldad de los capataces de Roma, hasta que se consiguió arrancar de ellas veinte mil libras de oro todos los años. En Plinio está la descripción dramática de los trabajos de nuestras minas, en las Médulas del Bierzo su mejor testimonio arqueológico, y en el “Elogio de Serena” de Claudiano, su último eco. 

Castro de Oira

Castro de Oira

Y ahora venid conmigo; vamos a colocarnos por encima del Portobello, frente al lugar de Oira, situado al pie de un espolón del monte, a otro lado del Miño. Hay allí viñedos y pinares, casitas nuevas tendidas a lo largo de la reciente carretera, que casi unen la aldea con la ciudad, tarea captadora a la que ayudan los almacenes del ferrocarril a Zamora que avanzan por aquel lado. Prescindid de todo esto y recordad, en cambio, que Oira se deja derivar fácilmente de Auria y pensad en lo que este nombre puede significar, y luego cerrad los ojos. 

Ya no existe el pueblecillo en su actual emplazamiento; las casas rendondas, y con techo de paja están arriba en lo alto del espolón, en un recinto rodeado de una cerca sencilla y separada por un foso de la llanada del Veintiuno. No hay ciudad, ni carreteras, ni puentes; faltan también las vides y los pinos, pero se ven, en cambio, algunos campos próximos al río cultivados de cereales, y después por todo el valle, arriba y abajo un inmenso bosque de robles, de castaños, de alisos, de álamos y de fresnos, y tojos y retamas grandes como árboles, y por todas partes un gran silencio, el silencio augusto de los lugares casi vacíos de la algarabía humana.

Regato de Oira, agora domado

Regato de Oira, agora domado

Por un camino que va pegado a un regato viene del castro al río un grupo de mujeres vestidas con túnicas y mantos de colores vivos. Son fuertes y rudas y hablan un extaño idioma; al llegar a la corriente del río se arrodillaron y en una especie de cestos empezaron a lavar la arena. Cantan mientras lavan y en medio de aquel paisaje tan distinto al de ahora, rompiendo el silencio del gran bosque, sube por el aire una canción, una canción que es un alalá, igual a los que las mujeres de Oira han debido ya olvidar en estos últimos años. 

(Tres apuntamentos: 1) o regato polo que baixan as mulleres é o mesmo do que fala Risco no seu artigo Por Oira baixa un regueiro. 2) Aureanas, dicíanlle ás mulleres que ían procurar o ouro. 3) As mulleres de Oira nunca esqueceron cantar. Eu son dunha estirpe de mulleres cantoras, as Cuqueiras, dicíanlle ao grupo formado polas catro miñas tías e a miña nai.)

Un pouco máis alá de onde se ven as silvas, á dereita, viña o lameiro, onde iamos coa vaca. Aí había sempre cóbregas, mansas, supoño que natrix, pero que aos nenos sempre nos asustaban.

Advertisement

FEMIA PARDA DE CUCO

É será cuco ou cuca? Foi o sábado pola tarde, entre sete e sete e media. Paseaba eu logo da chuvia pola tras duna de Carnota, por onde poñen os niños os pirlos, cando diante de min, e dende o chan, ergueu o voo un paxaro grande. Conseguín enfocalo cos prismáticos e seguilo no voo circular que deu ao meu arredor. Foi pousar douscentos metros cara o sur, aínda na tras duna. Quedara plácida a tarde, entre claros e nubes, cun ventiño do sudoeste. Achegueime a modo ao lugar onde a vira pousar, reptei ata me situar na parte superior dunha duna toda cuberta de vexetación e observeina. Ergueu de novo o voo e foise máis alá. Fun detrás e repetimos o xogo. Esta vez fuxiu e perdina entre a vexetación que limita a marisma.

Pensaba eu entón que seguía un ave rapaz descoñecida para min e repasaba nomes de paxaros nunca vistos pero dos que si lera ou escoitara dicir: tartaraña, gatafornela, esmerillón… Eu observara un pico escuro coa base amarela, de cor parda listada por arriba, co peito e o ventre esbrancuxados e tamén listados. Listadas tamén as ás, escurecendo cara os extremos ata o remate que semellaba en negro. Tamaño dunha rapaz pequena e voo rápido.

Na casa busquei nas guías e nada do que que vin cadraba exactamente co que observara, ata que dei coa pista de que en voo, algunhas rapaces, poden confundirse co cuco. Busquei “cuco” e alí estaba, femia parda, da que di Penas Patiño: As femias son semellantes ao macho, pero algo máis apardazadas, existe nestas unha forma parda en que a cor cincenta se ve substituída por outra parda arrubiada moi listada en cabeza, corpo e rabo: dáse na proporción 1/3 ou 1/5 no Norte (Noval, 1975). cucohembra

Custoume moito atopar unha imaxe desta variedade en internet. Esta foto é de Javier Vitores.

Agora hai menos cucos. Son moitos os lugares nos que xa non se escoita, entre elas Oira, que sempre o facía empoleirado na galla máis alta, do máis alto piñeiro, do monte do Castro. É unha das aves que está en retroceso entre nós. Quizais o cambio do clima. A min dáme certa mágoa e cando viaxo por lugares do interior, con bosques tépedos, saio das autoestradas e deteño o coche por ver se o escoito. Porque, malia a mala sona que ten, por aquilo de facer a posta en niño alleo, eu sempre sentín simpatía por el ou ela. Eran moitos os ditos que facían referencia ó cuco na casa e todos eran bos, velaí algúns:

Se o cuco non vén entre marzo e abril, ou morreu o cuco ou a fin do mundo vai vir. 

Cuco rei, cuco rei, cantos anos vivirei (e contabamos as cucadas)

Cuco rei, cuco rei, por onde amores terei

En Lira aprendín que o tempo do ourizo remata cando co cucar.

E logo, miña nai contaba unha historia na que alguén convidaba ó cuco a ir á sega. O cuco, logo de pensalo dicía: Se vai sol teño que poñerme á sombra, se está anubrado terei que cuquexar, pero se chove irei (a miña nai engadía sempre que con chuvia non se traballaba na sega).

SAN AMARIÑO DE OIRA

San Amaro 1Día do San Amaro, festiña de Oira, este ano de sol e luz. Pouca xente na misa. Esta é a única misa á que eu vou de maneira voluntaria en todo o ano. Acompaño á miña nai á capela. Logo virán ou non outras misas por obriga social: vodas ou funerais. Este ano veu moi pouca xente. Hai unha fractura social na parroquia, que iso non é cousa exclusiva de Cataluña, o malo é cando afecta a un lugar de cento e medio de habitantes. Fíxose procesión, levando a imaxe no colo, que é pequena, porque estragou o enganche das angarellas. As mulleres que o levaron fixérono con tenrura, case con tanta como a expresada por Carolina Bescansa co seu fillo no Congreso.

San Amaro 3

San Amaro 5A capela de San Amaro é cativa de todo, garda proporción co santo. Forma parte dun edificio que foi conventiño de monxas ata aSan Amaro 2 desamortización. Pertencía a Oseira. Agora é vivenda privada, pero mantense a capela e a devoción. Quedan pegadas do que foi. Esa fiestra con escanos, o sinxelo retablo da virxe, o san Bieito ou o escudo.

No ano 2014, na entrada deste día, compartín o retranqueiro poema de Valentín Lamas Carvajal, sobre o San Amariño de Oira, que aconsello ler porque é moi divertido.

http://fernandeznaval.blogaliza.org/2014/01/14/san-amaro-de-oira/

Tamén ten canción, composta por Manuel de Dios e interpretada pola Coral de Ruada:

Festa, festiña de Oira,
festa do santo Amariño
naquel campo tan fermoso
ata baila o río Miño.
                                      É un santo milagreiro
                                      o noso santo Amariño,
                                      non faltará boa vitela
                                      e bo viño do ribeiro.

A MIÑA TÍA LELA

Esta fin de semana, en Oira, repasei coa miña nai imaxes do pasado. Ela tiña as coleccións de fotos alí á beira. Supoño que pasará moitas das súas horas deténdose no rostro e no sorriso dos que xa non están. Xuntos, o sábado, convocamos a moitos seres tan queridos para nós.

Lela barca

Para ela e para min foi persoa principal a miña tía Lela, a que a seguía, terceira e cuarta dun conxunto de seis, cinco irmás e un home. Miña nai sempre a considerou máis amiga que irmá, porque medraron xuntas, xuntas foron a festas e bailes, xuntas ían ao monte coas vacas, xuntas durmían no mesmo cuarto. Na foto que precede este parágrafo e que ten o valor etnográfico e patrimonial da barca, están ela, na popa, Olga a irmá pequena e, no centro, tan atrevida, Toña, unha das curmás arxentinas, que estaban pasando en Oira unha tempada e que chegaran traendo a novidade o tango, entre outras cousas.

Lela Anxo

Para min Lela sempre significou o río e dela sempre recibín cariño. Había algo nela que hoxe penso como desinhibición física, sempre disposta a tomar o sol ou arremangar a saia. Pero sobre todo, por ela recibín os versos de Rosalía de Castro e de Curros Enríquez, nun tempo no que mantivo relación coa xente da Agrupación Cultural Auriense, facéndose amiga de Anxo Martínez, de quen teño falado noutras entradas e viaxando con el e coa Asociación a excursións organizadas que percorrían o país. Penso que foi neses días cando aprendeu os versos que logo me recitaba. Na foto anterior podemos vela cun grupo de excursionistas, entre eles Anxo, quen olla para atrás sentado no ángulo da esquerda. Non sei con certeza cal é o templo románico que lles vale de fondo, aínda que, de memoria, apostaría por Santa Mariña de Augas Santas. Tampouco teño claro quen son os compañeiros da fotografía. Na seguinte Lela pousa diante do hórreo de Carnota, supoño que a finais dos sesenta ou primeiros setenta.

Lela Carnota

Eu dediqueille o libro Miño, cheo de referencias a ela. Dentro de poucos días cumprirase o noveno cabodano. Cando morreu eu estaba en México, de viaxe de traballo, abrindo o camiño para a presenza da literatura galega na FIL, a feira de Guadalajara. Aquel día, na distancia, escribín este poema que incluín no libro:

27 DE NOVEMBRO

E o desalento do mar,
esa agonía que afoga
no anhelo dos teus labios,
refacho de marea
íntima que penetras
e se fai doce
onde voan as fragas
e medran as lavercas
Fronteira do silencio
fondal da claridade
que xermina no baluarte das sombras.
E ti,
corpo tendido o sol
e hoxe vencido, ti,
garza de póla incerta,
constancia da silveira,
cántico da alborada,
descendendo aos abismos
da tenrura.

O CAMPO DE OIRA

Na anterior entrada lamentaba non ter a imaxe do bar flotante no medio do río, aquela que hai tempo, me enviara Marcos Valcárcel. A cousa axiña quedou resolta, xa que Rafa Salgado, o responsable do blog “Ourense no tempo”, que xa me facilitara a foto que figuraba nese artigo sobre o san Amaro, e os amigos Eustaquio e Jorge achegaron novo material, e entre as imaxes enviadas, había varias do bar flotante, lugar que tivo o seu glamour, xa que a el, nos mediodías de xullo e agosto, levaban as actrices que chegaban a Ourense polo verán, para representar as obras de teatro ou os musicais no teatro Losada.

Sen moita gana de me poñer nostálxico, debo dicir que o bar flotante forma parte entrañable da miña infancia. Lembro un día no que fomos ata el en barca. Remaba meu pai e ía connosco, que eu lembre, a tía Lela. Esa lembranza, ese instante, foi o que quixen recoller no poema que incluín no libro Miño:

O BAR FLOTANTE
 
Sobre bidóns de aire
o bar,
a barca,
os remos choupeando
nun desacougo manso
de rapaz.
Baixo a sombra das canas
a calor do papá,
os risos do barqueiro
os bicos bébedos.
Ía sol
no centro das olladas
na corrente admirable,
destino de ser mar
por ser de auga.
Ía sol
na forza do papá de pulso escuro
no corpo azul das aureanas núas.
Era no bar flotante
de verán e a louza, o cristal, o xeo,
o porrón do que bebían
os celebrados heroes de sifón:
o Toñito Patata, o Capitán Bombilla,
a Concha do cigarro.
Foi nun verán de bar e de barcas
e de aire,
na flotante memoria das sombras.

Ao bar ïamos nas barcas que Carlos Arias, no seu comentario, identifica como “batuxos”, que debe ser nome da zona de Lugo, tanto da cidade como da Terra Chá e máis abaixo, cara Portomarín, que eu nunca así lles escoitei chamar ás nosas barcas. Cando elaborei a colección de poemas galegos dedicados á carpintería de ribeira e ás embarcacións tradicionais, publicada pola editorial Toxosoutos co título Tamén navegar, en homenaxe a Xohana Torres, como o libro era froito dunha colaboración coa Federación galega pola cultura marítima e fluvial, procurei introducir tamén textos que invocasen as embarcacións de río. Un delas é un poema de Manuel María no que aparece o batuxo troiteiro:

Aínda se olla navegar un que outro
batuxo de troiteiro, leve
e veloz como un salouco.
Deixa un pequenísimo ronsel
no cristal, terso e escuro,
das ondas, doadas e amigas.
O batuxo é o irmao fluvial
das dornas e as gamelas.
Amo a súa gracia vencedora
de remuíños, agachadas correntes
e riadas. O batuxo feito está
de escumas. E navega xentil
entre un soño de oucas e andoriñas.

 

Grazas pola colaboración e por estar aí. Apertas. Chisco

SAN AMARO DE OIRA

Hai anos, camiñando por Bos Aires logo de xantar, preto do Pazo de Xustiza, atopamos un pequeno mercado de libros, catro ou cinco mesas instaladas no centro da praza. En Bos Aires, diante dos libros sempre hai que parar, que alí o libro é obxecto principal. Eu andaba algo apurado, con gana de mexar, e díxenlle a Maribel que me agardase alí, que ía procurar un bar. Nunha rúa pequena, lateral ao Pazo de Xustiza, din cun bar chamado “O noso”. Emocionado pensei que ese era o meu e entrei. Servían sobremesas á xente que xantara no pequeno local, doce de leite, sobre todo. Na barra, cando regresei do baño, pedín un café cortado e pregunteille ao home que servía de onde era. El respondeume que polo acento, viña sendo do mesmo lugar ca min. Díxenlle que no grande si, que non tiña dúbidas, pero que me interesaba o lugar pequeno. Respondeu que era de Barra de Miño, á beira do río. Eu díxenlle que o meu avó era de moi preto, de Rivela, río abaixo. Preguntoume quen era e conteille: Claudino, director de banda de música, fuxido no monte cando a guerra. Entón el dixo: Canto escoitei falar del sendo neno! Aquilo emocionoume. Díxenlle entón que miña nai era de Oira. Coñecía Oira e faloume dos veciños e dubidou pensando que coñecía á miña nai. Pero nun momento engadiu que a festa de Oira era o San Amaro en xaneiro. Eu confirmei dicíndolle que si, o día 15.

Mañá é día 15, San Amaro, a festa do lugar pequeno. Convén non confundir San Amaro con San Mauro, que son santos diferentes. Cando eu era neno, escoitaba contar unha historia de San Amaro, moi semellante á que logo lin atribuída a San Ero: iso do cantar do paxaro á porta do paraíso e os douscentos anos que pasa o santo ensimesmado no canto.

Por esta data, o río sempre vai alto. Tamén hoxe. Non tanto coma o ano pasado, pero si leva forza e manifesta carácter.

Esta postal está tomada do blog: ourensenotempo. Nesas barcas navegaba eu o río de neno co meu pai e cos meus tíos. Ese era o campo das merendas no verán. Ao fondo, do lado dereito, obsérvase a contrución dun dos muros do encoro. Gustaríame atopar unha que me enviou Marcos Valcárcel, na que se vía o bar flotante, ao que se ía nesas barcas.

Hai algún tempo atopei este poema de Valentín Lamas Carvajal, moi gracioso e que aquí, cun sorriso vos deixo.

DEVOCION….. POR COMENENCIA

A D. Arturo Vazquez Nuñez.

Señor San Amaro d’Oira
feito de pau d’amieire,
hirmao d’as miñas chanquiñas
criado n-o meu lameiro.

Preto d’ a ponte d’ Ourense
está San Amaro d’ Oira,
lugar que ten unha ermida
branca, y-unhas brancas chouzas,
a veira d’ o craro Miño
e d’ us amïeiros â sombra.
Un devoto como hay moitos
que rezan si lles ten conta,
ô seu señor San Amaro
que hay n-aquela ermida d’Oira,
falóulle d’ esta maneira,
segun dicen vellas crónicas.

Señor San Amaro d’ Oira,
á axustarche as contas veño,
que non por ti seres santo
y-eu ninguen, como labrego,
éiche de pasar a bulra
sin que non faga o meu xénio.
Pedinche unha cativez
inda non fai moito tempo,
pedinche que lle pediras
a Dios, que ganase o preito
que c’ o meu veciño Fuco
por teson viña sostendo,
e pra que ben me serviras,
pra que vises que non teño
costume de ser ingrato,
e que non son cativeiro,
púxenche diante duas velas
acesas, faléille ô crego,
e mandei que che tivesen
unha misa con gaiteiro.


¡Todo me custou bôs cartos!
(alá por us catro pesos,
que batin en catro rodas
como soles ô santeiro.)
Tamen che recei a maores
(vaya, non mintas, Lourenzo)
unhas cinco centas salves
y-outros tantos padre-nuestros:
¡cómo si tal cousa! nada,
todo foy nin mais, nin menos,
que votarlle millo á páxaros
e pidirlle pan ô vento.
‘O xuzgado pasei onte
pra enteirarme d’ o meu preito,
vinme c’ o Menistro, fumos
ámbos a votar un neto,
¡e cal non foy meu asombro
cando estabámos bebendo
e me dixo, (pero baixo
palabra de xuramento)
que o señor Xuez fallára
contra min, e que perdendo
saíra o preito con costas
por non ter ningun direito!
Contéille o caso d’ as velas,
o d’ a misa con gaiteiro,
e sin quitarlle nin porlle,
canto me pasou, contéillo.
O Menistro qu’ en nagocios
de xusticia non é lerdo,
confesóume que surtia
n-as cuestios millor efeuto
deixarse ver c’ o escribano
que andarse c’ os santos vendo:
¡e ten razon que lle sobra,
deprocatéime hoxe d’ elo!
¿En que xuncras eu pensaba
pra pedirche valemento,
pra gastar os meus cartiños
en facerche algús ouséquios,
s’ eres San Amaro d’ Oira
feito de pau d’ amieiro,
un santo com’ outros tantos
que non teñen valemento
e que abofellas, crariño,
non sei com’ estás n-o ceo?
A devocion que che tiven
pagachesma ven con esto:
¡andar con velas e misas,
pra sair perdendo o preito!
¡ora! mais che me valera
precurar os amieiros
qu
e n-o lameiro d’ as Laxes
â veira d’ o Miño teño,
pois entón como ti, santos
poidera mandar facelos,
¡vamos! anque s’ estragase
moita madeira, por centos;
pois, siñor San Amariño
mais que non ch’ o leve o xénio,
eiche dicir pra vengarme
que d’ ese pau eres feito,
qu’ eres hirmau d’ as chanquiñas
que postas n-os pes eu levo,
e que fuches San Amaro
criado n-o meu lameiro.

 

ANDORIÑAS

Onte pola mañá, pouco despois das nove, saín coa miña nai da casa de Oira. Tiñamos dúas citas médicas. Sobre o cable da luz, pousaran as andoriñas. Comenteillo e ela dixo que estarían preparando a viaxe, que sempre marchaban en setembro. De ser así, hoxe estarán voando cara o outro lado do mundo, milleiros de quilómetros por diante, ata chegar ao sur de África.

andoriñas

andoriñas

Sempre fixeron niño no patio da casa de Oira, ata que a miña tía Olga ergueu a parede dunha das adegas, dándolle a altura do resto da casa. O tellado máis baixo da adega era a saída natural cando as crías aprendían a voar. Pero coa parede alta, batían contra ela e caían no chan, onde agardaban os gatos. Aínda resistiron un par de anos, vese que a carga xenética da tradición xera fidelidades, pero axiña desistiron. Buscar outro ámbito ou perecer. Esa debeu ser a alternativa. Agora xa non aniñan na casa, tampouco as meixengras, pero si nos arredores e unhas e outras son compañía feliz na primavera e no verán.

Mirándoas pousadas sobre o tendido eléctrico, pensando na viaxe, sentín unha nostalxia cálida, a do verán que se vai e, tamén, a da viaxe aos confíns e a descuberta. A imaxe que acompaña este artigo non é miña. O móbil, onte, non daba para tanto.

No libro Mar de Lira incluín un poema que se refire a elas, alegres e miúdas compañeiras dos días da infancia:

Era andoriña, 
si, si,
era andoriña
pendurada á mañá
no bico dun canto. 

Sam Peckinpah inclúe a canción mexicana La golondrina na película The wild bunch, entre nós Grupo salvaxe. Velaí un vídeo curioso no que podemos escoitar o que non foi, como Peckinpah quería que soase a banda sonora do film.