PACO PORRÚA (II)

(Continuación do capítulo dedicado a Francisco Porrúa no libro O soño galego de Julio Cortázar)

Sudamericana nacera anos antes dunha idea da xente agrupada arredor da revista Sur: Victoria Ocampo, Mallea, Borges, Carlos Mayer, Oliverio Girondo, Antonio Santamarina, que quixeron facer unha editorial moi literaria, destinada a difundir os escritores latinoamericanos. Os resultados económicos non eran bos e buscan un xerente. Alguén lembra a un catalán, López Llausás, que logo de pasar polo exilio arxentino decidira regresar a Europa, instalándose en Francia. El acepta a proposta e volve disposto a facer da empresa un proxecto eficaz, iniciando a publicación de libros comerciais, libros serios de consulta, indica Porrúa, quen se incorpora ao proxecto en 1958.

Primeira edición de Rayuela.

—Cando Julio empeza a falarme de Rayuela, antes de me enviar o libro, pregúntase se Sudamericana é a editorial axeitada. Pensaba que Rayuela era unha especie de escándalo literario e que, en Sudamericana, ía caer mal, pero o que se comprobou foi que Sudamericana deixou de ser esa formalidade literaria que era, grazas a que publicou Rayuela. É dicir, que Rayuela, o libro que ía ser inadecuado para Sudamericana, convirte a Sudamericana nunha editorial adecuada para Cortázar e para moitos outros, curiosamente.

—Julio e vostede xa se coñecían…

—Non, iso sucede no ano 62. Nese momento témonos escrito xa unha grande cantidade de cartas, témonos escrito con frecuencia, pero no ano 1962 el vai por primeira vez a Buenos Aires.

—Vostede, ademais, publica os Cronopios…

—Sí, publícoos eu…

—A Julio gustábanlle os cafés?

—É un costume moi arxentino…

—No café Richmond acordan editar os Cronopios que ata entón só apareceran publicados en xornais…

—Non. Cando el chega a Buenos Aires no 62, a edición dos Cronopios xa está decidida. Lembro que temos unha reunión na casa de Checho Fassio, con Julio e Aurora e alí xa estamos discutindo os textos da lapela do libro.

Esa reunión será a que Cortázar describe no apartado «Cronopios, vino tinto y cajoncitos», que forma parte do capítulo «De otra máquina célibe» do tomo I de La Vuelta al día en ochenta mundos. Paco, Sara, Aurora e Julio desencóntranse no bar da estación da praza Once: Buenos Aires y especialmente el café del Once se coaligaron sordamente para evitar un encuentro del que no podía salir nada bueno para la República. Unha vez xuntos, diríxense á casa de Juan Esteban Fassio, que os agarda con moito viño tinto e sándwiches de tamaño natural. Divertiríanse facendo fotos baixo dun paraugas, coa vella cámara kodak do tempo dos pterodáctilos, propiedade de Checho ao que Julio dá os títulos de: Proveedor Propagador en la Mesembrinesia Americana, Administrador Antártico y Gran Competente OGG, además de regente de la cátedra de trabajos prácticos rousselianos. Nese texto Cortázar considera a Paco e Sara Porrúa dous lados do indefinible polígono que vai tecendo a súa vida con outros lados que se chaman Fredi Guthmann…

Fassio, que se proclama membro do Instituto de Altos Estudios Patafísicos, será o inventor da Rayuel-O-Matic, máquina que permite a lectura mecánica de Rayuela, coa opción de leito incorporado, xa que Rayuelaé novela para ler deitados, e varios modelos en oferta, entre eles un estilo Luis XV e outro Luis XVI. No verán de 1966, Aurora e Julio reciben en Saignon un grande galano de Fassio. Trátase doutro deseño que os leva a mercar, por cinco mil francosantigos, unepidiáscopo(sistema de lentes e espellos que permite proxectar unha estampiña ou unha mosca viva na parede e conseguir resultados alucinantes). O primeiro que fan e proxectar unha mosca, logo un verme, pero asústanse ó velo do tamaño dunha vaca. Finalmente optan por proxectar o embigo de Brigitte Bardot, conresultados esmagadores.

—Sorprendéronse do éxito dos Cronopios?

—Pode ser, para min foi un libro moi querido, un libro nacido… onde o editor tivo a súa importancia, xa que non recibiu manuscritos, senón que colaborou co autor…

—Neste caso o editor participa no proceso de creación do libro…

—Ben, a miña idea era nada máis que facer un libro con eses textos, ningunha outra cousa.

—Julio era deses autores que aceptaban discutir os textos co editor…

—Si… Eu nunca practiquei o sistema americano de ler o texto e indicarlle ao autor cales eran os puntos frouxos e se habería que engadir isto ou suprimir aquilo. Pero en Los premios interviñen sen me decatar, porque unha vez díxenlle a Julio que os personaxes que subían ao barco eran todos dunha cultura extraordinaria, falaban de Lautréamont, de poesía francesa, música dodecafónica, etc. Parecíame un pouco excesivo esta xente elixida por unha lotería, que se atopa e semella unha especie de universidade flotante. El díxome que o tivera en conta e que suprimiu moita da sabiduría dos personaxes…

—Moita xente pensa de vostede que foi un editor singular, alguén que abriu moitas portas e fiestras que permitiron a entrada dun aire literario novo…

—Si, pero penso que me terei equivocado algunha vez…

Opina que ó traballo do editor se lle dá unha importancia como motor da cultura que en realidade non ten. Para el o editor forma parte dunha corrente que se inicia co escritor, continúa co editor, que o único que ten que facer é editar ben e finaliza co lector. O editor, afirma, non é máis cá un catálogo, o seu valor non vén determinado polas cualidades intelectuais que teña na casa. Se o catálogo é bo, o editor é bo, se é malo, o editor é malo. Di isto quen resucitou aMarechal, quen confiou en Cortázar, quen deu a coñecer a García Márquez.

—Estiven hai un ano en México, onde me daban un premio que eles conceden como recoñecemento ó labor editorial. Aclareilles que, efectivamente, eu fixera ese traballo que eles indicaban, pero que iso sucedera había corenta anos. Para min que estabamos falando dun personaxe moi lonxano co que eu tiña unha identidade dubidosa. Unha identidade de memoria, máis ca unha identidade persoal. E, curiosamente, todos estes premios e todos estes recoñecementos, fanme dubidar aínda máis, en canto ao que é o traballo do editor. Pero atopeime con García Márquez, con quen teño unha relación un pouco rara, digamos, porque é moi afectuosa, pero vémonos pouco. E el díxome o que eu fixera por el, e eu empecei a contestarlle, porque non vexo de ningún modo que o labor do editor contribúa á difusión do libro, senón que eu penso que o seu labor é soamente a función de alguén que está casualmente no momento axeitado.Cien años de soledad, o tema do que eu quero falar con García Márquez, é un libro que eu recibo como caído do ceo. Estaba en Buenos Aires e chega un señor, que logo me entero de que é un escritor norteamericano frustrado, que publicara dúas novelas con pouco éxito (Porrúa refírese a Luis Harss), pero é fillo dunha nicaragüense e dun chileno. Escribía en español porque era unha das súas linguas. Era o autor dun libro sobre o queempezaba a chamarse daquela o boom latinoamericano. O libro titulábase Los nuestros. Trouxo o manuscrito a Sudamericana. Na miña oficina eu tíñao enriba da mesa, estabamos falando, volvo unha páxina e vexo que hai un nome que di Gabriel García Márquez. O libro estaba composto por Onetti, Cortázar, Rulfo,Borges, Vargas Llosa, é dicir que estaban, para min, os grandes escritores que eu lía todos os días e nun principio sorprendeume ese nome. Pregunteille: quen é este home? Contestoume que era un escritor colombiano do que lle falara Carlos Fuentes. Como aparece aquí?, díxenlle… Harss pasa por México e encóntrase con Fuentes. Podería non terse atopado con Fuentes ou, atopándose,Fuentes podería non terlle dito absolutamente nada de García Márquez. Pero el inclúe a García Márquez no libro. Imaxinándote un pouco como funciona a cabeza dun editor, nese momento xa está todo resolto. Este é un escritor que aparece recomendado xunto a unha ducia de escritores de primeira categoría, eu xa non teño nada que pensar. O único que podo facer é ler os libros anteriores de García Márquez para confirmar que realmente está nese nivel e escribirlle. El di que eu lle cambiei a vida. O día que escribiu a primeira liña de Cien años de soledad, empezou a cambiar a súa vida. O que lle cambiou a vida foi o libro. O libro fai ó editor.

Cien años de soledad. Primeira edición

Luís Seoane dedicaralle unha «Figuración», en concreto a publicada no xornal La Voz de Galicia o 7 de xaneiro de 1973. Nela recoñece a paixón de Porrúa polos grandes escritores aparentemente sen lectores. Julio Cortázar sabía da súa orixe galega, pero considerábao tan arxentino coma el mesmo, coa singularidade de que ningún dos dous nacera na Arxentina. As conversacións sobre Galicia eran sempre en presenza de Aurora. Falaban sobre os galegos da comunidade porteña, os costumes, os amigos comúns coma Seoane. Sabía de todos, de Cuadrado, de Lorenzo, de Dieste, pero insiste en que con eles, a relación persoal máis intensa era mantida pola súa irmá.

—¿Coñeceu a Rafael Dieste?

—Máis que coñecelo, líao. Era un dos poetas que estaba na Argentina e que eu lía con interese, parecíame un bo poeta…

—E os relatos, ¿Historias e invenciones de Felix Muriel?

—Hai moitísimo tempo, pero creo que os lin, si…

—Eu atopo certa coincidencia entre a idea ou concepto que Dieste e Cortázar tiñan do relato.

—Seguramente Fredi Guthmann sabía disto. El axudou a Julio, axudoulle a conseguir o traballo de tradutor xurado con Zoltan Havas. Fredi e Julio saían moito xuntos e Fredi era amigo de todos os galegos.

Zoltan Havas era un húngaro aventureiro ó que Fredi coñecera navegando polas illas do Pacífico. Vivía en Samoa, onde os nativos lle chamaban Sultán, tratándoo como tal. En 1940 instálase en Buenos Aires, abrindo unha axencia de tradución. Cando Julio renuncia ó posto de docente na Universidade Nacional de Cuyo, Fredi fala con Zoltan e conséguelle un emprego de tradutor xurado, o que desenvolvía ata entón Natacha Czernichowska, quen por eses días casa con Fredi.

—¿Coñeceu a Perla Rotzail?

—Coñecina bastante. Era moi amiga de Julio e sobre todo de Aurora. A última vez que tiven unha reunión con eles en Buenos Aires, foi na casa de Perla, con Julio e outros amigos.

—¿E a Baudizzone?

—Eu non cheguei a tratalo, pero foi moi amigo doutra persoa que era moi amiga de Julio e miña, Fredi. El e Baudizzone eran amigos de todos os días…

Recoñece que todos se vían no Tortoni. Galegos no mundo, unha historia que se repite en todas partes, sentencia. Regresa a Galicia por primeira vez en 1969, aproveitando unha viaxe á Feira de Frankfurt. Laxe e Corcubión serán os destinos do rencontro, á procura de vencellos familiares e conta que na última viaxe a España o pai decátase da barbaridade que cometeu regresando a América.

—Debeu quedar en Corcubión. Aquí a vida social de miña nai era saír polas tardes coas súas irmás, mentres que na Patagonia a paisaxe era algo máis que desoladora, paisaxe de deserto, casas débiles e de madeira, incendios frecuentes causados polo gas que viña directamente dos campos de petróleo. Meu pai, que era marino, xubilouse, fixeron unha última viaxe a España e de regreso, instaláronse preto da cidade.

Supón que a voz galega mariola, recollida por Cortázar no Caderno de bitácora de Rayuela, tivo que ser facilitada por algún galego de Buenos Aires. Na correspondencia con Julio, este insiste unha e outra vez en que o visite en París. Mes tras mes, ano tras ano, a mensaxe de Cortázar sempre é a mesma: Vengan. En París veranse en 1969, Porrúa sen Sara, Julio sen Aurora. Dende París viaxan a Barcelona para estar con García Márquez. Ao ano seguinte, Paco distanciase de Sudamericana.

—Nese tempo a relación con Julio empeza a cambiar. El está moi ocupado con urxencias políticas e non teño ningunha clase de lembranzas dese tempo. Sempre tiña que ir a Nicaragua ou a calquera outro lugar. Chega a súa morte. Entérome, non me movo de Barcelona, pero vou poucos meses despois a París. Chego alí e, cando empezo a camiñar, doume conta de que Julio morreu. Aí empecei a ter conciencia da perda. Era o baleiro, había un oco na cidade, era evidente que Julio desaparecera…

Antes de editor, Porrúa foi tradutor, actividade que continuou exercendo durante toda a súa vida.

Aurora, Julio, el, os tres ofrecendo textos doutras linguas. Tamén el, coma eles, do inglés e do francés. As súas traducións aparecen asinadas con seudónimos, empregando para isto, tantas veces, os nomes familiares, fermoso xeito de manter vivo o vínculo orixinal, a concidencia de pertenza e de estirpe. Francisco Abelenda asinou a tradución de Crónicas Marcianas; Manuel Figueroa aparece nos créditos de El Hobbit e Luis Domenech nos de El señor de los anillos, abmos de Tolkien. Outros seudónimos de orixe familiar son Gregorio Lemos e Joaquín Valdivielso.

Crónicas marcianas, tradución de Francisco Abelenda

Considera que ese é o oficio para alguén que se interesa pola literatura. A tradución, para el, é unha sorte de lectura microscópica, lenta, onde cada coma, a lonxitude das frases ou das palabras, ten importancia. Pensa que é un oficio duro, longo e ingrato, porque nunca chega o que un quere. Lembra que Valéry dicía que hai poemas abandonados e recoñece que tamén hai traducións abandonadas.

—O escritor escribe moitas veces o que non sabe, os personaxes revélanselle, buscan outro camiño, e o escritor… Non hai un dominio total do escritor sobre o texto. A crítica contemporánea que plantexa a morte do escritor e a primacía do texto sobre el, ben, é unha maneira de ler na que te atopas o que o escritor dixo e o que non dixo, o que o escritor non quixo ou non puido dicir e o que o escritor dixo por demais, sen se decatar, e no texto, nese senso, está todo, el revélao todo. O que eu vin na miña experiencia, en relación con isto da morte do autor, é que hai unha correspondencia bastante agochada e subterránea entre o escritor e a súa lingua, o seu xeito de falar, a súa dicción e a lingua falada. Hai aproximacións de estilo… Borges falaba de maneira moi semellante a como escribía, tamén Julio. García Márquez máis aínda. García Márquez fala exactamente como escribe, é dicir, a linguaxe común de García Márquez é sentenciosa. Por exemplo o rapaz que na beira do mar pregunta ó avó onde está a outra ribeira e o avó contéstalle: non hai outra ribeira. Ese é o xeito de falar de García Márquez. Pero o escritor sorpréndese moitas veces ó se ler e non saber realmente de onde vén o que escribiu.

É posible que todo Cortázar estea contido en Rayuela. Tamén Julio diría cousas das que non se decataba, palabras, frases, que interpretadas ao seu xeito por cada lector, constituiron un manual de educación sentimental, un xeito de entender a vida. Porrúa lembra que o primeiro capítulo de Rayuela que Julio escribe é o do madeiro, ese madeiro polo que Horacio trata de cruzar de fiestra a fiestra sobre un patio e ver a Talita… Ese oco, o do patio porteño, presente en toda a novela, é, en opinión de Porrúa, un oco existencial, a nada, un tema moi común na filosofía francesa contemporánea. Segundo el, toda a novela está trazada sobre esa angustia da nada, a presenza de algo nu diante do home. Considera que iso está moi presente en toda a vida de Julio e que merece unha lectura que teña en conta ese paso inicial sobre o oco, sobre o baleiro. Hai capítulos, o primeiro, por exemplo, que semella un Julio moi vistoso, moi colorista, poético, e de sócato iso interrómpese por reflexións de Oliveira, que son reflexións moi da última parte, do oco, da negación… Ou da saudade, poderíamos pensar. Porque tamén Porrúa, o galego sen saudade, sente a debilidade da negación e da nada. Hai días, nos que cando observa a cidade e o mar dende un piso alto en Barcelona, parécelle estar contemplando o Monte do Pindo segundo se mira dende Corcubión; e é que a saudade está máis prendida a nós do que ás veces pensamos, porque non só se trata de extrañar aquilo que deixamos, do que nos desprendemos, porque tamén está a nostalxia do paraíso perdido que é a infancia, a nostalxia da inocencia.

Advertisement

JULIO CORTÁZAR: RAZÓNS PARA UNHA CELEBRACIÓN

Mañá, 26 de agosto, cúmprense cen anos do nacemento de Julio Cortázar en Ixelles- Bruxelas. Antes, o 12 de febreiro, cumpríronse os 30 anos do seu pasamento en París. O pasado 2013, celebrábase o 50 aniversario de Rayuela, a novela que o proxectou ao panorama literario internacional. Tempos pois de lembranzas e conmemoración dun dos grandes escritores do século XX. En conversa mantida recentemente con Aurora Bernárdez, galega de orixe, tradutora de prestixio, dona, amiga, compañeira de vida e de morte do escritor, falábame da súa satisfacción porque todo o referido a el estaba legal e intelectualmente resolto para o presente e para o futuro.

Dende o ano 2005, Galicia forma parte do universo Julio Cortázar. A decisión de incorporar a Galicia a ese mapa de emocións e de literatura, foi de Aurora, administradora do seu legado. Foi ela quen acordou depositar no Centro Galego das Artes da Imaxe (CGAI), o seu arquivo fotográfico e o de Cortázar.

As razóns desta decisión foron explicadas por ela na inauguración da exposición Ler imaxes: O arquivo fotográfico Julio Cortázar, da que foi comisaria Rocío Santa Cruz, organizada a partir do legado recibido, acto celebrado no pazo de Fonseca no outono do ano 2006. Aurora invocou entón a relación mantida por Cortázar cos galegos da emigración e do exilio en Bos Aires, en particular con Luís Seoane, Arturo Cuadrado, Lorenzo Varela e Rafael Dieste. Pero alí, en Fonseca, como para confirmar vínculos maiores, estaba o pintor Leopoldo Nóvoa, amigo dos últimos anos, quen acollía a un Cortázar só e enfermo, no seu estudio de Nogent sur Marne, nos arrabaldes de París.

Poderíamos lembrar agora que foron os galegos quen primeiro repararon na súa calidade como escritor e tradutor, publicándolle relatos e encargándolle traballos de tradución para a editorial Nova. Tamén as visitas que xunto con Aurora realizou a Galicia, onde soñou con pasar un tempo vivindo ao xeito de Rouseau, dedicándose á pesca e a herborizar; a consciencia do idioma, expresado en máis dunha ocasión, en particular cando no caderno de notas de Rayuela, á hora de anotar o nome do xogo en varias linguas, facía constar: Mariola (Galicia, Coruña). Amais dos nomes xa expresados, fóronelle próximos: Francisco Porrúa, o editor de boa parte da súa obra, nacido en Corcubión; Mariquiña Valle Inclán; Eduardo Blanco Amor; José Ángel Valente; Ramón Chao; María Casares; Xosé Neira Vilas ou Antonio Pérez Prado.

O dito sería razón abonda para celebrar o centenario, cousa que sucederá coa chegada do outono, cando a Secretaría Xeral de Cultura inaugure unha nova exposición na Casa da Parra; pero a todas as razóns coñecidas e xa esgrimidas sobre a relación de Cortázar con Galicia e cos galegos, habería que engadir o feito de que hoxe, probablemente, é o autor do boom latinoamericano con máis presenza na cultura galega contemporánea. E falo de cultura e non só de literatura, porque presenza hai no cine, nas artes plásticas, no teatro, na universidade, no mundo asociativo ou na música. E destaco o termo “presenza” e non influenza porque os autores que recoñecen os vínculos con el salientan nesa relación a liberdade, a tenrura, o fantástico do cotián ou sentido do humor, características que fan que o autor dos cronopios sexa lido hoxe pola xente nova, tanto en Galicia como no resto do mundo, tal e como foi lido en vida, cousa que o faría sorrir feliz.

Un novo libro, complemento daquel Respirar polo idioma, os galegos e Julio Cortázar, do ano 2006, sairá para finais de setembro, coincidindo coa exposición. Publicado como o anterior pola editorial Linteo, levará por título: O soño galego de Julio Cortázar, invocando un soño recollido nunha carta escrita ao amigo e pintor Eduardo Jonquiéres, amigo, tamén de Luís Seoane, a quen visitará anos despois no Castro de Sada. Nesa carta, escrita o 27 de maio de 1956, Cortázar cóntalle Jonquiéres a súa impresión sobre Galicia, de onde acaba de regresar, logo de pasar aquí uns días con Aurora:

[…] De Salamanca nos largamos nada menos que a Santiago de Compostela, deliciosa ciudad donde comimos unos pulpos gloriosos. ¿Te acuerdas del Pórtico de la Gloria, en la catedral? Y los soportales, las plazas por la noche, ese tono tan distinto de Galicia. Creo que para mí el gran descubrimiento, por inesperado, fue el paisaje. Cuando volvíamos de Santiago a León el tren anduvo toda la tarde junto al río Miño. Pegado a las ventanillas, no podía creer que eso fuera verdad. Comprendí de golpe la poesía galaico-portuguesa, esa presencia del verde, de los ríos, del égloga. Orense, Redondela, las rías, los viñedos infinitos con las cepas apuntaladas por sostenes de granito, como pequeños dólmenes que brillan entre el verde. Me he prometido, si alguna vez tengo un “deux chevaux”, llevarla a Aurora a Galicia, instalar cuarteles de primavera en Redondela, y dedicarme a los paseos, a la pesca, y a herborizar como Rousseau. Pienso que la falta de propaganda me ha embellecido el paisaje; uno está un poco harto de oír hablar con grande aspavientos de las vegas andaluzas, que son muy hermosas sin duda, pero menos, mucho menos que el paisaje gallego. Y el Miño es un río como he visto pocos. Y la gente es como toda la gente de España, metida para adentro (aunque griten, aunque te ensordezcan en los cafés y en los trenes) y llena de verdad y de tristeza. […] 112

A Galicia regresarían ao ano seguinte. Non sería nun “deux chevaux”, pero pasarán quince días gozando do mar e do sol, ela, coma unha walkiria; loitanto el coas ondas, coma un Poseidón, en Lourido, concello de Nigrán.

Neste novo libro, unha longa relación de escritores afirman e explican o vínculo que manteñen co autor dos cronopios, ao tempo que analizan o que supuxo para eles a descuberta da literatura cortazariana. Están dende Méndez Ferrín a Bérta Dávila; dende Agustín Fernández paz a Dores Tembrás, nunha relación que inclúe vinteún autores máis.

De todos os xeitos, a min paréceme que a verdadeira celebración sucede cada día, cando alguén lle pon a unha libraría o nome e Rayuela ou de Cronopio; cando un grupo de mozas e mozos abren un local que bautizan como Casa Tomada; cando nun club de lectura dalgunha biblioteca se len os seus relatos. E un boa maneira de celebrar podería ser achegarse a Cortázar en galego, comprobar como soan e que música entoan as súas palabras no idioma polo que, segundo el, os galegos respiraban, na tradución do relato Autoestrada do sur, publicada a principio de ano, como anticipo da conmemoración, a pola editorial Trifolium, na súa colección Musa Pedestris.

 

 

LA URUGUAYITA LUCÍA

A Maga, a protagonista de Rayuela de Julio Cortázar, chámase Lucía e naceu no Cerro de Montevideo, ese barrio fundado no século XIX, co nome inicial de Villa Cosmópolis, porque nel vivían emigrantes, expatriados e refuxiados de medio mundo. Gringos, en realidade eslavos, fosen lituanos, rusos ou eslovacos; galegos, tanto os  propios de Galicia como os do resto de España; tanos; gregos; xudeus; turcos, aínda sendo libaneses; armenios. O mapa coas rúas do barrio amosa un atlas universal porque cada todas teñen nome de país o de cidade e alí está representado boa parte do planeta.

É Manuel Grueiro, nacido do lado de aquí, emigrado e integrado do lado de alá, que retorna nos días difíciles das ditaduras militares ao lado de aquí, que traballou co seu irmán no mural do Cerro de Leopoldo Novoa, fornéceme estes días de información sobre ese barrio singular no que estivemos, acompañado de Xosé María Monterroso. Cousas que ten andar arredor de Cortázar, que todos os cronopios cantan e achegan información con esa alegría propia que os caracteriza.

Na novela, Cortázar refiríndose á Maga chámalle La urguayita Lucía, título dun tango que seguro coñecía, escrito en 1933 por Eduardo Pereyra, con música de Daniel López Barreto. Como a Lucía da canción, a Maga ten cabelos negros e ollos azuis. Cantouno Gardel, pero aquí deixo esta versión de Roberto Goyeneche, que xa di Paco Lores que foi a verdadeira voz do tango.

CINCUENTA ANOS DE RAYUELA

Aínda que xa nunha entrada anterior celebrei os cincuenta anos de Rayuela, a novela de Julio Cortázar, non esta de máis lembrala de novo agora, no aniversario exacto. Para o suplemento CULTURAS de La Voz de Galicia, escribín o texto breve que segue. Atopei, ademais, a fotografía feita por Mariángeles Fernández, con Aurora Bernárdez diante da Rayuela da vida, en Compostela, no ano 2006. Si, detrás Emilio Pérez Touriño e Ánxela Bugallo.

Diante da Rayuela

XOGO DE PALABRAS

No CUADERNO DE BITÁCORA de Rayuela, Cortázar anota as claves da escrita da novela. Nel atopamos o nome do xogo en castelán, francés, inglés, catalán e unha referencia ao galego: “Mariola (Galicia, Coruña)”. Cortázar busca o nome da Rayuela nas linguas que lle son próximas, pero… que xustifica a invocación ao galego?

O máis galego que había en Cortázar, era Aurora Bernárdez, afirman en Bos Aires. Aurora, primeira muller e administradora do seu legado, pasou parte da infancia na casa familiar no concello de Maside. Pero a redución non pode esquecer que en 1944, Cortázar coñecera aos galegos do exilio Luís Seoane, Lorenzo Varela e Arturo Cuadrado.

Revistas como Correo Literario ou Cabalgata, editoriais como Nova, Botella al Mar, o traballo en Emecé, falan da actividade dos exiliados, ao que habería que engadir o exercido por Rafael Dieste na editorial Atlántica. En agosto de 1944, no número 19 de Correo Literario, aparece o relato “Bruja”, asinado por Julio F. Cortázar.

Seoane e Cuadrado, fundan en 1943 aeditorial Nova. Nela Cortázar publicará as traducións: Memorias dunha enana de Walter de la Mare e O home que sabía demasiado de G. K. Chesterton. En 1945, Seoane e Varela fundan a revista Cabalgata. O número de febreiro de 1946, inclúe o relato “Lejana. Diario de Alina Reyes”, no que Cortázar trata o tema do dobre ou da personalidade escindida, que tanto o seducía.

En 1949, cando Dieste e Carmen Múñoz marchan a Cambrigde, ocupa o seu apartamento un escritor novo, coñecido dos cafés, segundo lembrará Carmen anos despois. Nel Cortázar escribe Imagen do John Keats, libro no que as referencias galegas son constantes: Lorenzo Varela, Blanco Amor, Luís Seoane, Mariquiña Valle Inclán ou Francisco Luis Bernárdez.

Atento á realidade que latexa do outro lado das cousas, Cortázar soubo da existencia dunha colectividade que falaba unha lingua propia: “Yo tengo probado que los gallegos respiran por el idioma” di un dos personaxes da novela El examen. Galegos aparecerán sempre na súa obra: Manolo e Fernando en “La escuela de noche”, a enfermeira de día en “La señorita Cora”, Galo Porriño en Los premios ou Curro, o propietario do café Cluny en 62 modelo para armar.

Cortázar viaxou a Galicia e admirou a súa xeografía e o seu ser. Acaso o anterior permita comprender a razón pola que a palabra “mariola” aparece no seu caderno de bitácora, ao cabo, tamén o galego é lingua que permite contar como o tránsito pola rayuela da vida que nos leva dende a terra ao ceo e viceversa.

RAYUELA

Celébrase estes días o 50 aniversario da publicación de Rayuela, a novela de Julio Cortázar, publicada en 1963 pola editorial Sudamericana. Daquela, o responsable das publicacións da editorial arxentina era Francisco Porrúa, galego de Corcubión emigrado cos seus pais a Comodoro Rivadavia en 1935.

Lembro a primeira lectura de Rayuela, o ir e vir de Oliveira entre as pontes do Sena, preguntándose se atoparía a Maga, esa muller que, co seu misterio, tanto me fascinou sempre. Rayuela ten, ademais, a singularidade de ser unha das poucas novelas que empezan cunha pregunta: “¿Encontraría a la Maga?“, que non é mal xeito de comezar.

Eu lina por primeira vez hai 35 anos, cumprindo o servizo militar en Tenerife. Logo, cando escribín o libro Respirar polo idioma (Os galegos e Julio Cortázar), publicado pola editorial Linteo, lina tres veces máis, as dúas últimas sen seguir a pauta que o autor establece ao principio, a última prescindindo das reflexións literarias de Morelli. Para min, hoxe, sobreviven con forza as historias de Oliveira e a Maga en París e as deste xunto con Talita e Traveler en Bos Aires.

No caderno de traballo de Cortázar, publicado por Ana María Barrenechea co título de Caderno de bitácora de Rayuela, Cortázar anotou o xeito de denominar o xogo en varias linguas. Alí figura a seguinte anotación: mariola (Galicia y Coruña). Como chegou a el este dato? Iso é cousa para a especulación. A min advertiume desa curiosidade Saúl Yurkievich, pouco antes de falecer en accidente de tráfico.

No ano 2006, na exposición organizada en Compostela para acoller o legado fotográfico e fílmico de Cortázar que hoxe está depositado no Centro Galego das Artes da Imaxe (CGAI), Pepe Mondelo retratounos a Aurora Bernárdez, a primeira muller de Cortázar, orixinaria da parroquia de Lago, en Maside; a Mariángeles Fernández, amiga cronopia que no Centro de Arte Moderna de Madrid mantén viva a memoria do escritor con numerosos talleres sobre a súa obra, e a min, os tres situados sobre unha alfombra na que debuxaran unha mariola, que non se ve na foto, pero que si estaba.

Con Aurora Bernárdez e Mariángeles Fernández. Compostela 2006